राष्ट्र म्हणून प्रत्येक मुस्लिमाचे जीवन हे इस्लामची साक्ष देण्यासाठी आहे. म्हणून या प्रकारचे जिहादचे महत्त्व अत्याधिक आहे. साक्ष देण्याच्या पुराव्यापेक्षा या जिहादचे महत्त्व अधिक आहे. जोपर्यंत इस्लामला दुसऱ्यापर्यंत योग्यरित्या पोहचविला जात नाही तोपर्यंत इस्लामची साक्ष देण्याचे कार्य पूर्णत्वाला पोहचत नाही. म्हणून साक्षीच्या सर्व आवश्यकतेनुसार इस्लाम दुसऱ्यापर्यंत पोहचला पाहिजे. इस्लामबद्दलचे गैरसमज आणि अप्रचारांना समर्पक उत्तरे दिली पाहिजेत. इस्लामची साक्ष देणे हे काही गुपित कावा अथवा गुप्त कार्य अजिबात नाही. इस्लाम जरी एक आहे तरी त्याचे विरोधक अनेक आहेत. इस्लामच्या तोंडओळखीसाठी एखादे व्याख्यान अथवा संभाषण पुरेसे आहे. परंतु इस्लामची साक्ष देणे हे यापेक्षा वेगळे आहे. त्याचे महत्त्व इस्लामची औपचारिकरित्या तोंडओळख करून देण्यापेक्षा अधिक पटीने जास्त आहे. ज्यांच्यासमोर इस्लामची साक्ष देण्यात येते ते लोक परधर्मिय असतात. त्यांची श्रध्दा वेगळ्या तत्त्वांवर, धर्मांवर, परंपरांवर आणि वेगळ्या राजकीय पध्दतीवर असते आणि मुस्लिमांना त्यांच्यासमोर इस्लामची साक्ष द्यावी लागते. इस्लामची साक्ष निरनिराळ्या आघाड्यांवर देणे जिकीरीचे आणि त्रासदायक कार्य आहे. या युध्दात कोणकोणत्या प्रकारची शस्त्र, अस्त्र वापरावयाची! किती कठीण आहे ही मोहीम सर करणे! शारीरिक अथवा सशस्त्र जिहाद एका विशिष्ट स्थितीत लढले जाते. परंतु या प्रकारच्या जिहादमध्ये विशिष्ट प्रकारचे वातावरण, वेळ-काळ अथवा परिस्थिती मुळीच नसते. हा अविरत चालणारा संघर्ष आहे. हे असे कर्तव्य आहे जे सदासर्वकाळ आणि कोठेही व कधीही पार पाडावे लागते. हे अंतहीन कार्य आहे. या कार्याला शेवट कधीच नसतो. जोपर्यंत सशस्त्र जिहाद करण्याची वेळ येत नाही तोपर्यंत हा जिहाद सतत चालू राहतो.

इतिहास साक्ष आहे की अनेक प्रेषितांचे आयुष्य या प्रकारच्या जिहाद करण्यातच पार पडले परंतु सशस्त्र जिहाद करण्याची वेळ त्यांच्यावर आली नाही. या प्रकारचा जिहाद हा खरा जिहाद आहे. यात बाहेरच्या जगाशी अविरत वैचारिक, बौध्दिक संघर्ष चालूच राहतो. सशस्त्र जिहाद हा विशिष्ट निकडींचा परिणाम आहे. इस्लामचे निमंत्रण देणे आणि इस्लामची साक्ष देणे यांचा मुख्य उद्देश लोकांमध्ये अल्लाहच्या श्रेष्ठत्वाची आणि सार्वभौमत्वाबद्दलची जागृती निर्माण करणे आहे. तसेच लोकात श्रध्देला प्रज्वलित करणे आहे. श्रध्देला दुसऱ्यामध्ये प्रज्वल्लित करण्यासाठी आपापसातील सुसंवाद, बुध्दीविवेकाची गरज आहे तलवारीची नव्हे! इस्लामच्या निमंत्रण मार्गातील अडथळे दूर करण्यासाठीच तलवार उगारली जाते.

या प्रकारचा जिहाद अल्लाहला अतिप्रिय आहे. अल्लाहने यास ‘‘माझी मदत’’ म्हणून संबोधले आहे आणि जे त्या जिहादमध्ये सामील आहेत त्यांना ‘‘माझी मदत करणारे’’ म्हणून संबोधले आहे. कुरआन दिव्योक्ती आहे,

हे सर्वश्रुत आहे की येशुचे आमंत्रण कार्य शारीरिक अथवा सशस्त्र जिहाद करण्याच्या स्थितीत कधीच पोहचले नाही. त्यामुळे ते आमंत्रण फक्त प्रचार आणि बुध्दीविवेकास आवाहन करण्यापर्यंत सीमित होते. तरीपण त्यांच्या त्या अविरत संघर्षामुळे येशूचे अनुयायींना (हवारी) अल्लाहचे सहाय्यक म्हणून संबोधले गेले आहे. याचाच अर्थ हा होतो की ही अत्यंत नामांकित उपाधी त्यांना याच कारणाने बहाल केली गेली की त्यांनी अल्लाहच्या धर्माचा प्रचार प्रसार करण्यास अविरत प्रयत्न केला. त्यांनी या कार्यास पूर्ण न्याय दिला. ‘अल्लाहचे सहाय्यक’ ही अत्यंत नामांकित उपाधी त्यांना त्याच वेळी बहाल करण्यात आली जेव्हा त्यांनी आपल्या पूर्ण शक्तीनिशी, संधी आणि बुध्दीनिशी दुसऱ्यापर्यंत अल्लाहचा धर्म विपरित स्थितीत मोठ्या धैर्याने आणि संयमाने पोहच केला आणि संकटांच्या वावटळांना न घाबरता अथवा शांत न बसता अविरत प्रयत्नशील राहिले. हा काही मानवी बुध्दीचा अनुमान अथवा कल्पना नाही तर ही उपाधी अल्लाहच्या दिव्य प्रकटनाद्वारे कुरआनने बहाल केलेली आहे. कुरआनचा अध्याय ‘आले ईमरान’मध्ये यावर आणखी खुलासा आलेला आहे. प्रेषित येशू (अ.) यांनी तेव्हाच हे शब्द उच्चारले आहेत जेव्हा त्यांच्या श्रोतेगणांना बनीइस्त्राईलच्या लोकांनी शेवटी नाकारले आणि येशूविरुध्दच्या यांच्या कारवाया शिगेला पोहचल्या. कुरआनोक्ती आहे,

वरील दिव्य प्रकटनावरून हेच सिध्द होते की ‘‘अल्लाहचे सहाय्यक’’ बनण्याचा निर्णय तेव्हाच घेतला जातो जेव्हा इस्लामचे निमंत्रण आणि साक्ष देण्याचे कार्य हे प्रचार प्रसार आणि बुध्दी विवेकांपर्यंत सीमित न राहता अशा स्थितीत पोहचते की संकटांवर संकटे कोसळणे सुरू होते. श्रध्दावंत तेव्हा तोंड बंद करून बसलेले नसतात परंतु संयमाने आणि धैर्याने अल्लाहचा संदेश (इस्लाम) लोकांपर्यंत पोहचवितात. तेव्हाच त्यांना ‘अल्लाहचे सहाय्यक’ म्हटले जाते. कारण अल्लाहच्या मार्गात अविरत संघर्ष हाच खरा जिहाद आहे. आणि यालाच ‘‘अल्लाहच्या धर्माला मदत’’ असे संबोधले आहे.

सशस्त्र जिहाद: कुरआन आणि हदीसमध्ये याबद्दलच्या जिहादचे फायदे आणि वैशिष्ट्यांचा उल्लेख अनेकदा आलेला आहे. त्यांचे आकलन केल्यानंतर कळते की उपासनेनंतर जिहाद अल्लाहला प्रिय आहे. जो विरोधकांच्या गराड्यात लोकांना सत्याकडे आमंत्रित करतो. अशा श्रध्दावंताना अल्लाहने ‘‘त्याचे सहायक’’ म्हटले आहे. जो या कार्यात आपल्या संपत्तीचा शेवटचा पैसासुध्दा खर्च करतो त्या व्यक्तीला अल्लाहने ‘‘त्याचे सहाय्यक’’ म्हणून न संबोधता ‘त्याचे प्रियजन’ म्हणून संबोधले आहे. कुरआनोक्ती आहे,

या प्रेमाबद्दलचा खुलासा हदीसमध्ये आलेला आहे, ‘‘सीमेचे रक्षण रात्रंदिवस करणारे महिनाभर उपवास व नमाज अदा करणाऱ्यांपेक्षा अधिक महत्त्वाचे आहेत.’’

‘‘स्वतःचे कर्तव्य आपल्या मृत्युपश्चात संपुष्टात येते परंतु त्या व्यक्तीचे उदाहरण वेगळे आहे जो युध्दात भाग घेताना मृत्यू पावतो. तो अल्लाहसाठी युध्द करत होता. त्याचे हे कर्तव्य कयामतपर्यंत वृधिंगत होणार.’’ (तिरमीजी)

‘‘ते जे जिहादमध्ये भाग घेतात आणि ते जे सतत उपवास ठेवतात, नमाज अदा करतात आणि कुरआन पठण करतात दोघांचे कृत्य सारखेच आहे जोपर्यंत धर्मयोध्दा युध्दातून परत येत नाही.’’ (मुस्लिम, बुखारी)

अल्लाहच्या मार्गात जिहाद करणारेच फक्त त्याच्या प्रसन्नतेचे, कृपेचे पात्र ठरतात, असे नाही तर अशा व्यक्तींनासुध्दा चांगले स्थान प्राप्त होते जे अप्रत्यक्षरित्या जिहादला मदत करतात. प्रेषितकथन आहे,

‘‘एका धनुष्यबाणामुळे अल्लाहने तीन लोकांचा स्वर्ग प्रवेश निश्चित केला. एक तो जो धनुष्यबाण अल्लाहची प्रसन्नता प्राप्त करण्यासाठी बनवतो, दुसरा तो जो प्रत्यक्ष युध्दात त्याचा वापर करतो आणि तिसरी व्यक्ती धनुष्यबाण योध्याला पुरविणारी आहे.’’ (अबु दाऊद)

जर कोणी धनुष्यबाण (युध्दसामग्री) बनवून जिहादसाठी पुरवठा करत आहे अशा व्यक्तीस अल्लाह उत्तम मोबदला देतो तर ती व्यक्ती जो प्रत्यक्ष युध्दात आपले घरदार सोडून भाग घेतो आणि अल्लाहसाठी आपले रक्त सांडतो आणि शेवटी अल्लाहसाठी मरण पत्करतो त्याच्यासाठी किती महान मोबदला असेल? कुरआन स्पष्टोक्ती आहे,

येथे हे स्पष्ट केले पाहिजे की कुरआनने त्या मनमोहक वाक्यरचना आणि उपाधी उल्लेख त्यांच्यासाठी केला आहे जे अल्लाहच्या मार्गात हुतात्मे बनले आहेत. कुरआनची ही खास शैली आहे. प्रेषित मुहम्मद (स.) यांचे कथन आहे,

परलोकात हुतात्मा (शहीद) विशेष प्राविण्य आणि बहुमान प्राप्त करील. जो मृत्युपावतो त्याला आंघोळ घातली जाते व शुभ्रवस्त्र परिधान केले जाते. परंतु हुतात्म्याला (शहीद) आंघोळ घातली जात नाही की पांढरे शुभ्रवस्त्र गुंडाळले जात नाही. त्यांना त्याच रक्ताने माखलेल्या कपड्यात दफन केले जाते. माननीय अब्बास (रजि.) यांनी माहिती दिली आहे,

अशीच दुसरी हदीससुध्दा आहे. शहीदचे रक्त हे काही साधे रक्त नसते. याशिवाय इतर काहीही इतके पवित्र असूच शकत नाही. हे ते रक्त आहे की पावित्र्य आणि स्वच्छतेपेक्षा ते अधिक चांगले आहे. अल्लाहने त्यास मश्क अत्तराहून अधिक सुगंधित म्हटले आहे,

कुरआन आणि हदीसनुसार हुतात्मा लोकांचा दर्जा परलोकात उच्च असतो. शारीरिक आणि सशस्त्र जिहाद हा उत्तम जिहाद आहे. ते एक श्रेष्ठतम धर्मनिष्ठेचे कृत्य आहे आणि अल्लाहच्या उपासनेचे उत्तम प्रकार आहे. जेव्हा प्रेषित मुहम्मद (स.) यांना विचारण्यात आले की जिहादचा उत्तम प्रकार कोणता आहे? त्यावर त्यांनी उत्तर दिले,

प्रेषित मुहम्मद (स.) यांना विचारण्यात आले की उत्तम व्यक्ती कोण आहे? त्यावर त्यांनी उत्तर दिले,

जो आपल्या तन, मन, धनाने अल्लाहच्या मार्गात संघर्ष करतो तो उत्तम श्रध्दावंत आहे. हे एक पवित्र आणि उत्तम कृत्य आहे आणि त्याचा मोबदला पुरेपूर दिला जातो. खालील हदीस स्पष्ट करीत आहे,

‘‘जिहाद करताना जो धुराडा उडतो तो आणि नरकाचा धुर एकमेकात कधीच एकत्रित होणार नाहीत.’’ (तिरमिजी)

हुनैनच्या युध्दात अनस बिन अबी (रजि.) यांनी रात्रभर खिडीकडे टकलावून पहारा केला. जेव्हा दुसऱ्या दिवशी सकाळी ते प्रेषित मुहम्मद (स.) यांच्या समोर हजर झाले. तेव्हा प्रेषितांनी सांगितले,

बदरच्या युध्दात ज्यांनी भाग घेतला होता त्यांच्याविषयी प्रेषित मुहम्मद (स.) उमर (रजि.) यांचेजवळ म्हणाले, ‘‘तुम्हाला याची कल्पना नाही की अल्लाहने बदरच्या योद्ध्यांकडे पाहिले आणि म्हणाला जा आणि तुम्हाला जे आवडेल ते करा. मी तुम्हाला प्रसन्न झालो.’’ (बुखारी)

शारीरिक आणि सशस्त्र जिहाद अल्लाहजवळ अत्युच्च दर्जाचे कृत्य आहे. जर अल्लाहची भक्ती करणे हेच मुस्लिमांचे जीवनाचे ध्येय असेल आणि मुस्लिम राष्ट्राची उभारणी फक्त एकमेव उद्देशासाठी झाली आहे की त्याने संपूर्ण जगापुढे सत्याची साक्ष द्यावी. अशा स्थितीत या दास्यत्वापेक्षा चांगले दास्यत्व कोणते आणि या साक्षीपेक्षा जास्त चांगली साक्ष कोणती की ज्यात मुस्लिम आपला जीव पणाला लावतो? म्हणून हे अगदी उघड सत्य आहे की हेच श्रेष्ठतम दास्यत्व आणि अति मूल्यवान साक्ष आहे. दुसऱ्या शब्दांत जिहाद हे अगदी योग्य साधन आहे मुस्लिमांपुढील ध्येयप्राप्तीचे! जेव्हा मुस्लिम आपले आयुष्य ध्येयासाठी वेचतो तेव्हा त्याची अल्लाहसाठीची अत्युच्चतम आज्ञाधारकता आणि सत्याची साक्षी देण्याचे कर्तव्य पूर्णपणे पार पाडले जाते. स्वतःचे आयुष्य वेचून जीव पणाला लावणे हे शेवटचे कृत्य ध्येय प्राप्तीसाठीचे आहे. अशीच व्यक्तीही सत्याचा ध्वज वाहक आणि अत्यंत आज्ञाधारक सेवक ठरतो. याच कारणामुळे प्रत्येक मुस्लिम जो सत्याची साक्ष त्याच्या आचरणाने आणि व्याख्यानाने (कथनी आणि करनी) देतो तो धर्माचा साक्षी (शाहीद) असतो. परंतु उपाधी आणि उत्कृष्ट नावे यांचा मात्र फक्त त्याच लोकांशी संबंध आहे जे आपले जीव अल्लाहच्या धर्मासाठी पणाला लावतात. कारण ते आपली अंतिम गोष्ट (प्राण) सुध्दा इस्लामच्या साक्षीसाठी त्याग करतात. याच कारणामुळे धर्माची साक्ष देणारे ‘‘शाहीद’’ ही उपाधी अशा हुतात्म्यांनाच (शहीद) शोभून दिसते.

येथे हेसुध्दा स्पष्ट केले पाहिजे की धनसंपत्तीचा आणि जीवनाचा त्याग अल्लाहच्या मार्गात करणे हे व्यक्तीच्या श्रध्देचा अत्युच्च बिदू आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती अल्लाहच्या प्रसन्नतेसाठी मृत्युला कवटाळतो तेव्हा श्रध्देचा कोणताही उच्चबिदू सर करण्याचा शिल्लक राहत नाही. यानंतर फक्त एकच बिदू (जागा) शिल्लक राहते ते म्हणजे प्रेषितांचे स्थान! उत्बा इब्ने अबुस सलमी (रजि.) यांच्यानुसार ‘‘प्रेषित मुहम्मद (स.) यांनी सांगितले की जिहादमध्ये श्रध्दावंत हौतात्म्य पत्करतात त्यांचे तीन प्रकार आहेत. प्रथम जो आपल्या धनसंपत्ती आणि प्राणानिशी जिहादमध्ये शत्रुशी लढत राहतो आणि अंततः हौतात्म्य पत्करतो. अशा हुतात्म्यासाठी प्रेषित मुहम्मद (स.) यांनी म्हटले आहे,

शारीरिक जिहादच्या धार्मिक महत्त्वाचा एक पैलू अद्याप अस्पष्ट आहे. कुरआनमध्ये शारीरिक जिहादबद्दल जो उल्लेख आला आहे त्यावरून हे कळते की या प्रकारच्या जिहादचे धार्मिक आणि राष्ट्रीय महत्त्व प्रत्येक वेळी एकसारखे नसते. एक वेळ हे फक्त शौर्याचे आणि श्रेष्ठ कार्य आहे तर दुसऱ्यावेळी हे कृत्य धार्मिक आणि श्रध्देची निशाणी ठरते. जर जिहादची घोषणा करण्याची आवश्यकता नाही त्या वेळी आणि काही लोक त्यासाठी पुरेसे असतात. अशी ही मिलेटरी सेवा अशा वेळेस श्रेष्ठ कार्य ठरते. जर कोणी इतर भाग घेत नसेल तर त्याला दोषी ठरविले जात नाही. कुरआनोक्ती आहे,

मुस्लिम राजाने अथवा नेत्याने (अमीर) जिहादची घोषणा केली तर ते अनिवार्य धार्मिक कृत्य आणि श्रध्देचे प्रमाण ठरते. प्रेषित मुहम्मद (स.) यांच्या काळात जेव्हा काहींनी जिहाद घोषित झाल्यानंतरसुध्दा जिहादमध्ये सामील होण्यास आळस केला अशांना कुरआनमध्ये तंबी देण्यात आली आहे,

तसेच ज्यांनी बहाणा केला आणि जिहादमध्ये भाग न घेण्यासाठी अल्लाहचे प्रेषित मुहम्मद (स.) यांचेकडे विनंती केली अशा लोकांना उद्देशून कुरआनने तंबी दिली आहे,

वरील आयतींवरून हे सिध्द होते की जिहाद जेव्हा अनिवार्य कार्य ठरते तेव्हा त्यात भाग न घेणे हे श्रध्दाहीनतेचे लक्षण आहे. या आयतींवरून हेसुध्दा कळून येते की अल्लाहच्या मार्गात जिहादसाठी प्रोत्साहित करणेसुध्दा श्रध्देचाच एक अंग आहे. युध्दाचा प्रसंग कधी येईल हे भाकित कोणीही करू शकत नाही. श्रध्दावंत त्यासाठी सतत तयार राहतो. तरी त्याची आंतरिक इच्छा ही प्रतिक्षा करू शकत नाही. मुस्लिम जर खरा श्रध्दावंत असेल तर तो नेहमीच जिहादसाठी तयारीत राहतो. जर परिस्थिती तशी उद्भवली आणि जिहाद पुकारले गेले तर असा मुस्लिम घरात स्वस्थ बसून राहत नाही. जिहाद (शारीरिक) आणि श्रध्देमधील नैसर्गिक संबंधांविषयी खालील हदीस स्पष्ट आहे,

प्रेषित मुहम्मद (स.) यांच्या वरील निर्णयानुसार मुस्लिम समाज त्याच्या इच्छेनुसार जीवन जगू शकत नाही जसे दुसरे जगतात. त्याची निर्मिती खास उद्देशासाठी झाली आहे. या उद्दात्त हेतुसाठी त्या समाजातील व्यक्तीने सर्वस्व पणाला लावणे अपेक्षित आहे. अशी व्यक्ती आपल्या ध्येयप्राप्तीपुढे सर्व काही किबहुना स्वतःचा जीवसुध्दा क्षुल्लक समजतो. खरा मुस्लिम समुदाय हा अशा लोकांचा समुदाय असतो जो समर्पणाची भावना उरी बाळगून असतो. अशा वैशिष्टयाशिवाय हा समाज इतर समाजासारखाच गणला जातो. तो मुस्लिम समाज नसतोच मुळी! ज्याच्यासाठी त्याची निर्मिती झाली आहे ते कर्तव्य पार पाडण्यास हा समाज असमर्थ ठरतो. कुरआनच्या निर्णय अशा समाजाविषयी या जगासमोर आहे,

वरील दिव्य प्रकटणाचा अर्थ अगदी स्पष्ट आहे. विशिष्ट गुणसंपन्न लोक अल्लाहला त्याच्या धर्मासाठी आवश्यक आहेत. त्यापैकी एक गुणविशेष आहे अल्लाहच्या मार्गात जिहाद करणे. ज्याच्याजवळ हा गुणविशेष नाही तो धर्माची सेवा आणि धर्माला सहाय्य करू शकत नाही आणि धर्माची साक्ष देऊ शकत नाही. जो मुस्लिम हे कर्तव्य पार पाडणार नाही. तो मुस्लिम राहूच शकत नाही याच कारणामुळे ‘‘धर्मात कर्तव्यपरायण’’ न राहणे म्हणजे ‘‘धर्मापासून तोंड फिरविणे’’ आहे. कुरआनने हा निर्णय सुरे तौबा मध्ये दिला आहे,

मनुष्य अथवा समुदाय तेव्हाच आपल्या पदावरून दूर हटविला जातो जेव्हा तो त्या पदाची जबाबदारी पार पाडण्यास असमर्थ ठरतो.