अरेबिक भाषेमध्ये ‘इस्लाम’चा शब्दशः अर्थ होतो आज्ञाधारकता. परंतु जेव्हा धार्मिक रूपात या शब्दाचा वापर केला जातो तेव्हा त्याचा अर्थ होतो एकमेव अल्लाहचीच आज्ञाधारकता! अशा प्रकारे ‘मुस्लिम’ तोच जो अल्लाहची आज्ञाधारकता स्वीकारतो आणि त्याची अवज्ञा मुळीच करीत नाही.
इस्लाम धर्माचे आदेश दोन प्रकारचे आहेत. एक अनिवार्य (मौलिक) आदेश आणि दुसरे ऐच्छिक आदेश
अनिवार्य आदेश हे मूळतः नैसर्गिक स्वरुपाचे आणि टाळता न येण्यासारखे आहेत. एखाद्याला ह्या आदेशांचा भंग करता येत नाही, प्रत्येक सजीव अथवा निर्जीव निर्मितीला या आदेशांसमोर आपली मान तुकवावीच लागते. या आदेशांच्या विरोधात जाण्याचा अथवा त्यांना अमान्य करण्याचा हक्क जन्मतःच या निर्मितीकडून हिरावून घेतला जातो. उदाहरणार्थ सूर्याला ठराविक वेळेतच उदयास्त करण्याचा आदेश आहे. त्याला पृथ्वीपासून ठराविक अंतरावर राहूनच प्रकाश आणि उष्णता देण्याचा आदेश आहे. सूर्याला ह्या आदेशांचे तंतोतंत पालन करावेच लागते. सूर्य या आदेशांचे उल्लंघन करण्याचा अधिकार बाळगत नाही. तसेच हवा सजीवांना प्राणवायु पुरविण्याचे काम करीतच असते. याच प्रकारे पाण्याला तहाणलेल्यांची तहाण शमविण्याचा, अग्नीला जाळण्याचा, मनुष्याला त्याच्या जीभेने बोलण्याचा, कानाने ऐकण्याचा आणि नाकाने स्वास घेण्याचा आदेश देण्यात आलेला आहे. यांच्यापैकी प्रत्येक ह्या आदेशांचे तंतोतंत पालन करीत आहे. अशा प्रकारचे हे अनिवार्य असे मौलिक आदेश आहेत. सामान्यतः त्यांना नैसर्गिक नियम म्हणून संबोधले जाते.
ऐच्छिक आदेश आदेश असे आहेत, की आपण त्यांचे पालन करण्यास बांधिल नाही. कारण ह्या आदेशात नैसर्गिकतः काही अनिवार्यता अल्लाहने ठेवलेली नाही. त्यामुळे अशा आदेशांना ऐच्छिक स्वरूपाचे आदेश असे म्हटले जाते. आपणास हे आदेश पाळण्याचा अथवा टाळण्याचा अधिकार आणि स्वातंत्र्य असते. उदाहरणार्थ- मनुष्याने एकच एक ईश्वराची भक्ती, उपासना आणि पूजाअर्चना करावयाची आहे. परंतु तो असे करण्यास अथवा न करण्यास स्वतंत्र आहे. एकेश्वरत्व अथवा अनेकेश्वरत्व या दोघांपैकी कुणाचेही तो पालन करेल. एक ईश्वराऐवजी अनेकानेक अशा हजारो लाखो ईश्वरांची तो उपासना त्या एका समवेत करेल अथवा नास्तिक बनून राहील. कारण या आदेशांमध्ये अनिवार्यता नाही, अशा आदेशांना ‘शरियत’ अशे म्हणून संबोधले जाते.
दोन्ही प्रकारचे आदेश हे समान्यतः पवित्र असे धार्मिक आदेश आहेत. अल्लाहची आज्ञाधारकता म्हणजेच इस्लाम आहे. म्हणून या दोन्ही प्रकारच्या आदेशांचे पालन करणे म्हणजेच इस्लाम आहे हे अगदी स्पष्ट आहे.
या सृष्टीत सजीव आणि निर्जीवांपैकी कोणीही नाही जो आपल्या निर्माणकर्त्याच्या आधीन नाही. सर्व त्याचे आधीन आहेत. मनुष्य त्याच्या आधीन आहे. जिन्न त्याच्या आधीन आहेत. सर्व त्याच्या आदेशाचे पालन करणारे आहेत.
इस्लाम तथा मुस्लिम फक्त माणसासाठीच नाही तर इस्लाम आणि मुस्लिमाने संपूर्ण विश्व व्यापून टाकले आहे. म्हणून इस्लाम एका विशिष्ट प्रकारच्या निर्मितीचाच धर्म नाही तर तो सर्वांचा असा वैश्विक धर्म आहे. म्हणजेच इस्लाम अशा वस्तूंचा (जडवस्तूंचा) सुध्दा धर्म आहे ज्यांना इच्छा, भावना आणि बुध्दीविवेकांपासून दूर ठेवण्यात आले आहे आणि ते फक्त भौतिक नियमांना बांधील आहेत. अशा निर्मिती त्या भौतिक नियमांना तंतोतंत पाळतात म्हणून त्या सर्व खरे मुस्लिम आहेत. सूर्य हा मुस्लिम आहे कारण तो घालून दिलेल्या नियमांचे आणि आदेशांचे तंतोतंत आणि काटेकोरपणे पालन करतो. तो भ्रमण करतो, उष्णता निर्माण करतो, प्रकाश देतो आणि उदयास्त नियमित होतो. चंद्र आणि तारे मुस्लिम आहेत कारण ते त्यांना घालुन दिलेल्या नियमांचे कधीच उल्लंघन करीत नाहीत. हवा मुस्लिम आहे कारण ती वाहते, ढगांना गोळा करते, झाडाझुडपांना वाढवते आणि सजीवांना जीवन देते आपल्याला दिलेल्या आदेशांचे पालन करूनच! पाणी मुस्लिम आहे कारण पाणी जमिनीला सुपीक बनवते, पीक वाढविण्यास मदत करते, तहान शमवते आणि जेव्हा गरम केले जाते तेव्हा बाष्फ बनते कारण हे कर्तव्य घालून दिलेले आहे त्यांच्या निर्माणकर्त्याने त्याच्या आज्ञापालनासाठीच! अशा प्रकारे हे विवादित आहे की अशा वस्तूंचा ज्यांना आशा, आकांक्षा आणि बुध्दीविवेक आणि स्वातंत्र्य बहाल करण्यात आलेले नाही त्या सर्वांचा धर्म इस्लाम आहे आणि ते सर्व मुस्लिम आहेत. हे सत्य फक्त बुध्दीविवेकावर अथवा सिध्दांतावरच आधारित नाही तर ह्याचे मूळ हे कुरआनच्या खालील संकेतवचनात दडून बसलेले आहे.
‘‘वास्तविक पाहता आकाश व पृथ्वीमध्ये जे जे काही आहे ते आपणहून किवा अपरिहार्यपणे अल्लाहला समर्पित झाले आहेत.’’ (कुरआन ३: ८३)
वरील कुरआनोक्तीनुसार हे सिध्द होते, की सर्व गोष्टी ज्या स्वर्गात आणि पृथ्वीवर आहेत त्या सर्व अल्लाहच्या आधीन आहेत आणि त्या सर्वांचा धर्म हा इस्लाम आहे. शिवाय त्या माणसांच्या आणि अदृश्य योनि (जिन्न) च्यापैकी जे या सत्यधर्माचा (इस्लाम) विरोध करतात, ते अल्लाहचे द्रोही आहेत.
खालील कुरआनोक्ती वरील संदर्भाला वेगळ्या शब्दांत वर्णन करीत आहे.
‘‘तुम्ही पहात नाही की जे काही आकाशात आहे आणि जे पृथ्वीवर आहे तसेच सूर्य, चंद्र, तारे, पर्वत आणि वृक्ष व जनावरे आणि बहुतेक लोक देखील अल्लाह समोर नतमस्तक होत आहेत.’’ (कुरआन २२: १८)
वरील संकेत वचनं या गोष्टीला स्पष्ट करीत आहेत की एक दोन प्रकारच्या निर्मितीच फक्त अल्लाहची भक्ती आणि उपासना करीत आहेत असे नाही तर सर्व सृष्टी, आकाश, पृथ्वी, चंद्र, सूर्य, तारे, ग्रह, हवा, पाणी, झाडे, झुडपे, पशुपक्षी आणि मानव व जिन्न (योनि) इ. सर्व निर्मिती कणापासून ते सूर्यापर्यंत, लहान मोठी सजीव निर्जीव, विवेकी, अविवेकी असे सर्व अल्लाहचीच भक्ती, उपासना करीत आहेत आणि ते सर्व अल्लाहचेच दास म्हणजे ‘‘मुस्लिम’’ आहेत. ह्या आज्ञाधारकतेचा अगदी योग्य अर्थ हा आहे. ही सकल सृष्टी अल्लाहच्या आदेशाचे तंतोतंत पालन करणारी आणि फक्त अल्लाहचीच निष्ठावंत आहे आणि चराचर सृष्टीची ही आज्ञाधारकता अल्लाहच्या आस्तित्वाचे आणि त्याच्या गुणवैशिष्टयांचा सबळ पुरावा आहे.
वरील संकेत वचनांवरून हे सत्य अगदी स्पष्ट होते की सृष्टीतील ह्या चराचर निर्मितींचा ज्यांना इच्छा आकांक्षा आणि अधिकारांपासून वंचित ठेवले आहे, अशा सर्वांचाच धर्म हा इस्लाम आहे. परंतु त्यांना भौतिक अशा आदेशांनी बांधलेले आहे की जे नैसर्गिक आणि जन्मजात आहेत. हे आदेश वैकल्पिक स्वरुपाचे मूळीच नाहीत म्हणून अशा सर्व निर्मितीस जन्मजात मुस्लिम म्हणून संबोधले जाते.
ऐच्छिक तथा पारिभाषिक इस्लाम: आता आपण अशा निर्मितीबद्दल विचार करु या की ज्यांना निर्माणकर्त्याने (अल्लाहने) आवडीचे आणि इच्छा आकांक्षाचे स्वातंत्र्य बहाल केले आहे. त्यांची जडणघडण अशा पध्दतीची आहे की काही बाबतीत ते लाचार आहेत जशी वरील प्रकारची निर्मिती लाचार आहे. परंतु काही बाबतीत या प्रकारची निर्मिती लाचार नाही. अशा बाबतीत त्यांना विचार, आचार आणि निवडीचे स्वातंत्र्य आहे, हा त्यांचा जन्मसिध्द हक्कच आहे. उदाहरणार्थ, काही धार्मिक (ईश्वरी) आदेश आहेत ज्यामुळे मनुष्य आपल्या डोळ्यांनी पाहतो, कानांनी ऐकतो आणि जिव्हेने बोलतो. परंतु दुसरे काही ईशआदेश असे आहेत की ज्यामुळे मनुष्य काही गोष्टींना पाहू, ऐकू आणि बोलू शकतो आणि इतर काही गोष्टींना नाही. पहिल्या आदेशांचे (ईश्वरी) मनुष्याला पालन करावेच लागते, परंतु दुसऱ्या प्रकारच्या ईशआदेशाबद्दल मनुष्यावर सक्ती अथवा बळजबरी नाही. या दुसऱ्या प्रकारच्या आदेशांचे तो पालन करील अथवा करणार नाही हे त्याच्या आवडीनिवडीवर अल्लाहने सोडून दिले आहे. मनुष्य हे आदेश पालन करण्यासाठी अथवा त्याला नकार देण्यासाठी पूर्ण स्वतंत्र आहे. भौतिक नियमानुसार तथा नैसर्गिक नियमाने मनुष्य हा आज्ञाधारक आहे हे त्याच्या जन्मजात (मूळ) इस्लामचे उदाहरण आहे. दुसऱ्या प्रकारात जेथे मनुष्याला आपला अधिकार वापरण्याचे स्वातंत्र्य आहे, ईशआदेशांचे पालन करणे तेथे ऐच्छिक ठरविले आहे. म्हणजेच येथे या प्रकारात, ‘‘ऐच्छिक इस्लाम’’ आहे. परंतु जेथे धर्माचा संबंध आहे, तेथे जन्मजात अथवा ऐच्छिक हा शब्द प्रयोग केला जात नाही. ईशआदेश (दिव्य प्रकटन) तथा इस्लाम हाच शब्दप्रयोग उपयोगात आणला जातो, कारण अगदी स्पष्ट आहे की चराचर सृष्टीसाठी (निर्मिती) या दोन्ही प्रकारचे ईशआदेशांना ते बांधील आहेत. नैसर्गिक तथा भौतिक नियमांना (आदेशांना) आज्ञापालनाबाबत कमी लेखले जाते. ऐच्छिक इस्लाम म्हणजेच ऐच्छिक ईशआदेशांना येथे कार्यान्वित करणे हा खरा प्रश्न आहे. म्हणून आजकाल दोन्ही शब्दावलींचा म्हणजेच ‘जन्मजात इस्लाम’ आणि ‘इस्लाम’ यांना ऐच्छिक ईशआदेशांसाठी सर्रास वापरले जात आहे.
अशा परिस्थितीत ‘मुस्लिम’ हा शब्द त्यांच्यासाठी वापरला जाऊ नये जे ईशआदेशांचे तथा दिव्यप्रकटनांचे पालन करीत नाहीत. म्हणून अशा स्थितीत ते जरी नैसर्गिक तथा भौतिक नियमांचे पालन करतील तर ते जन्मजात मुस्लिम म्हणूनच संबोधले जातील. त्यांच्यामध्ये ऐच्छिक इस्लामसाठी स्थान नसल्या कारणाने मौलिक (मूळ) इस्लाम हा निरर्थक ठरतो. खऱ्या इस्लामला अशा स्थितीमध्ये काहीच स्थान उरत नाही. धार्मिक दृष्टीने त्या मनुष्याला मुस्लिम असे म्हटले जाते जो पुढे जाऊन नैसर्गिक इस्लामला पार करून स्वतःला स्वेच्छेने ऐच्छिक ईशआदेशांच्या (दिव्यप्रकटन) हवाली करतो. खऱ्या इस्लामला आपल्या जीवनात कार्यान्वित करण्याची ही सुरूवात आहे.