इस्लामची आध्यात्मिक व्यवस्था काय आहे आणि जीवनाच्या संपूर्ण व्यवस्थेशी तिचा काय संबंध आहे? हा प्रश्न समजावून घेण्यासाठी हे आवश्यक आहे की प्रथम आम्ही त्या फरकाला चांगल्याप्रकारे जाणून घ्यावे जो आध्यात्माची दृष्टीकोन कल्पना आणि इतर धर्माच्या तत्वज्ञानाच्या दृष्टीकोनामध्ये आढळून येतो. हा फरक चांगल्या प्रकारे अवगत न झाल्याने पुष्कळदा असे होते की इस्लामच्या आध्यात्मिक व्यवस्थेवर चर्चा करीत असताना माणसाच्या मनात पुष्कळशा अशा कल्पना वावरू लागतात ज्या सर्वसाधारणतः ‘आध्यात्मिकता’ या शब्दाशी संबंधित आहेत. या गोंधळात पडून माणसाला हे समजणे कठीण होते की शेवटी ही कसली आध्यात्मिक व्यवस्था आहे जी आत्म्याच्या सुपरिचित अशा क्षेत्रामधून जाऊन अस्तित्व व शरीराच्या क्षेत्रामध्ये हस्तक्षेप करते आणि केवळ हस्तक्षेप करत नसून त्यांच्यावर अधिकार गाजवू इच्छिते.

तत्वज्ञानाच्या व धर्माच्या जगामध्ये सामान्यपणे जी कल्पना अस्तित्वात आहे ती ही की आत्मा व शरीर परस्पर विरोधी आहेत, दोघांचे विश्व वेगळे आहे, दोघांच्या गरजा केवळ वेगळ्या नसून परस्पर विरोधी आहेत. या दोहोंची प्रगती एका वेळेस होणे शक्य नाही. आत्म्यासाठी शरीर आणि जडत्वाचे विश्व हा एक तुरूंग आहे. ऐहिक जीवनाच्या गरजा व आवडीनिवडी या त्या हातकड्या व बेड्या आहेत ज्यामध्ये आत्मा जखडला जातो. जगाचे व्यवहार व कारभार ही ती दलदल आहे, ज्यामध्ये रूतून आत्म्याची झेप संपुष्टात येते. या कल्पनेचा अनिवार्य परिणाम हा आहे की आध्यात्मिकता आणि संसारिकता यांचे मार्ग वेगवेगळे आहेत. ज्या लोकांनी संस्काराचा अंगिकार केला आहे ते पहिल्या पावलालाच निराश होतात की आध्यात्मिकतेचा अवलंब करणे त्यांच्यासाठी अशक्य आहे. या गोष्टीने त्यांना भौतिकतेमध्ये गुरफूटन टाकलेले आहे. सामाजिक व्यवहार, संस्कृती, राजकारण, अर्थकारण वगैरे जीवनाची सारी क्षेत्रे आध्यात्मिकतेपासून वंचित झाली आणि त्यांनी आत्म्याच्या उन्नतीसाठी असे मार्ग शोधून काढले जे संसारिक जीवनाच्या बाहेरूनच निघून जातात. कारण त्यांच्या दृष्टीने आध्यात्मिक उन्नतीचा असा मार्ग तर शक्यच नाही जो संसारिक जीवनामधून जातो. त्याच्याजवळ आत्म्याच्या विकासासाठी शरीराला दुर्बल करणे आवश्यक आहे. यासाठी त्यांनी अशा शारीरिक कष्टाच्या पद्धती शोधून काढल्या ज्या मनाला मारणाऱ्या आणि शरीराला अचेतन किवा निर्जीव करणाऱ्या होत्या. आत्म्याच्या प्रशिक्षणासाठी अरण्य, पर्वत आणि एकांतवासाला त्यांनी उचिततम स्थाने समजली. यासाठी संस्कृतीच्या गोंगाटाने ज्ञानध्यान साधनेमध्ये व्यत्यय न येवो, आत्म्याच्या विकासाची याशिवाय दुसरी कोणतीही पद्धत त्यांना आढळून आली नाही की जग आणि संसारापासून दूर व्हावे आणि या सर्व संबंधांना तोडून टाकावे जे तिला भौतिकतेच्या विश्वाशी निगडित ठेवतात. शरीर व आत्म्याच्या ह्या विरोधाने माणसाच्या पूर्णत्वाचे पण दोन वेगवेगळे अर्थ व उद्दिष्टे निर्माण केली. एकीकडे ऐहिक जीवनाचे पूर्णत्व, याचा अर्थ हा ठरला की माणसाने फक्त भौतिक साधनाने समृद्ध व्हावे. आणि त्याचा शेवट हा ठरला की माणसाने एक चांगला पक्षी, एक चांगली सुसर, एक उमदा घोडा व एक यशस्वी लांडगा बनावे. दुसरीकडे आध्यात्मिक जीवनाचे पूर्णत्व, ज्याचा अर्थ हा ठरला की माणसाने काही अलौकिक शक्तींचा स्वामी बनावे आणि त्याचा शेवट हा ठरला की माणसाने एक चांगला रेडिओ सेट, एक सामर्थ्यशाली दुर्बीण आणि एक नाजुक सूक्ष्मदर्शक यंत्र बनावे किवा त्याच्या दृष्टीने आणि त्याच्या शब्दांनी एका परिपूर्ण अशा दवाखान्याचे कार्य करावे.

इस्लामचा दृष्टिकोन याबाबतीत जगातील सर्व धार्मिक व तात्त्विक पद्धतीपासून वेगळा आहे. तो म्हणतो की मानवी आत्म्याला ईश्वराने जमिनीवर आपला प्रतिनिधी म्हणून नियुक्त केले आहे. त्याच्यावर काही जबाबदाऱ्या व काही कर्तव्ये सोपविली गेली आहेत आणि त्या पार पाडण्यासाठी त्याला एक उत्कृष्ट व अनुरूप असे शरीर दिलेले आहे. हे शरीर त्याला फक्त यासाठी दिले गेले आहे की त्याने आपल्या अधिकारांचा वापर आणि आपल्या संबंधित सेवेचे पालन करण्यासाठी त्याचा उपयोग करावा आणि म्हणून हे शरीर आत्म्याचा तुरूंग नसून त्याचा तो कारखाना आहे आणि या आत्म्याचा काही विकास जर शक्य आहे तर तो याच पद्धतीने शक्य आहे की त्याने या कारखान्यातील उपकरणे व शक्तींचा वापर करून आपली योग्यता प्रकट करावी आणि हे जगही एखादी शापित जागा नव्हे, ज्यामध्ये मानवी आत्मा येऊन फसलेला आहे, असे नसून याउलट जग हे एक असे कार्यक्षेत्र आहे ज्यामध्ये कार्य करण्यासाठी ईश्वराने त्याला पाठविलेले आहे. येथील अगणित वस्तू त्याच्या अधिकारात दिल्या गेल्या आहेत. येथे प्रतिनिधीत्वाच्या जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी इतर अनेक माणसेही त्याच्याबरोबर निर्माण केली गेली आहेत. येथे स्वाभाविक गरजेपोटी संस्कृती, समाज जीवन, व्यावहारिक जीवन, राजकारण आणि जीवनाची दुसरी क्षेत्रे त्याच्यासाठी अस्तित्वात आणली गेली आहेत. येथे जर आध्यात्मिक प्रगती शक्य असेल तर तिचे स्वरूप हे आहे की त्याने कार्यक्षेत्रात राहून कार्य करून आपली पात्रता सिद्ध करावी. हे जग म्हणजे त्याच्यासाठी एक परीक्षागृह आहे. जीवनाचा प्रत्येक पैलू आणि प्रत्येक क्षेत्र जणू एक प्रश्न पत्रिका आहे. घर, मोहल्ला, बाजार, मंडई, काऱ्यालय, कारखाना, शाळा, कचेरी, ठाणे, छावणी, संसद शांतिपरिषद व रणमैदान हया सर्व वेगवेगळ्या विषयावर प्रश्नपत्रिका आहेत. यापैकी एखादी जरी प्रश्नपत्रिका त्याने सोडविली नाही किवा पुष्कळशा प्रश्नपत्रिका तशाच सोडून दिल्या तर परिणाम त्याला शून्य मिळण्याखेरीज दुसरा काय होऊ शकतो? यशाची आणि प्रगतीची शक्यता जर होऊ शकते तर ती याचप्रकारे होऊ शकते की त्याने त्याला देण्यात आलेला सर्व कालावधी आणि आपले सर्व लक्ष परीक्षा देण्यासाठी वापरावे आणि जितक्या प्रश्नपत्रिका त्याला दिल्या गेल्या असतील त्यामध्ये त्याने काही ना काही करून दाखवावे.

अशाप्रकारे इस्लाम जीवनाबद्दलच्या वैराग्याच्या कल्पनेला रद्द करतो आणि माणसासाठी आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग जीवनाबाहेर नसून तो जीवनामध्येच आहे हे स्पष्ट करतो. आत्म्याचा विकास, वृद्धी कल्याण व सफलतेची खरी जागा त्याच्या दृष्टीने जीवनाच्या ऐन प्रवाहामध्ये आहे, त्याच्या किनाऱ्यावर नव्हे. आता आम्हाला हे पाहिले पाहिजे की तो आमच्या प्रगती व अधोगतीची कसोटी काय ठरवितो? या प्रश्नाचे उत्तर याच प्रतिनिधीत्वाच्या कल्पनेमध्ये सामाविलेले आहे, ज्याचा मी नुकताच उल्लेख केलेला आहे. प्रतिनिधीच्या नात्याने माणूस आपल्या जीवनातील कृतीबद्दल ईश्वरासमोर जबाबदार-उत्तरदायी आहे. त्याचे कर्तव्य हे आहे की जमिनीवर जे अधिकार आणि जी साधने त्याला दिली गेली आहेत त्याचा वापर त्याने ईश्वराच्या इच्छेनुसार करावा. ज्या निरनिराळ्या प्रकारच्या संबंधानी त्याला दुसऱ्या माणसांच्याबरोबर निगडित केले गेले आहे त्यांच्याबाबतीत त्याने अशी वर्तणूक ठेवावी जी ईश्वराला पसंत आहे आणि आपले एकूण एक प्रयत्न व श्रम या मार्गात कारणी लावावेत की ही पृथ्वी आणि त्याच्या जीवनाची व्यवस्था जितकी उत्कृष्ट व्हावी असे ईश्वर इच्छितो तितकी ती उत्कृष्ट व्हावी. या सेवेला माणूस जबाबदारी, कर्तव्यपालन, भक्ती व आज्ञापालन आणि ईश्वराची प्रसन्नता प्राप्त करणे इ. गोष्टीसह जितक्या जाणिवेने पार पाडील त्याचप्रमाणात तो ईश्वराच्या निकट होईल आणि ईश्वराची जवळीक इस्लामच्या दृष्टीने आध्यात्मिक प्रगती आहे. याउलट तो जितका आळशी, कामचुकार व कर्तव्यविन्मुख होईल किवा तो जितका बंडखोर, द्रोही व अवज्ञाकारी होईल तितका तो ईश्वरापासून दूर होईल आणि ईश्वरापासून दूरत्वाचे नाव इस्लामी परिभाषेत आध्यात्मिक अवनती आहे.

या विवेचनावरून ही गोष्ट स्पष्ट होते की इस्लामी दृष्टिकोनानुसार धार्मिक व भौतिकवादी या दोघांचे कार्यक्षेत्र एकच आहे जेथे दोघे कार्य करतील, तथापि धार्मिक माणूस भौतिकवादी माणसांपासून अधिक तन्मयतेने कार्यमग्न असेल. घराच्या चार भितीपासून आंतरराष्ट्रीय परिषदेच्या व्यासपीठापर्यंत जितके म्हणून जीवनाचे प्रश्न आहेत, धार्मिक माणूस भौतिकवादी माणसाप्रमाणे इतकेच नव्हे तर त्याच्यापेक्षा काही अधिक प्रश्नाचा तो विचार करील. तथापि जी गोष्ट त्या दोघांचे मार्ग वेगवेगळे करील ती त्यांचे ईश्वरासंबंधाने स्वरूप ही आहे. धार्मिक माणूस जे काही करील ते या जाणिवेने करेल की तो ईश्वरासमोर जबाबदार आहे. या गरजेपोटी करील की त्याला ईश्वराची प्रसन्नता प्राप्त व्हावी आणि या कायद्यानुसार करील जो ईश्वराने त्याच्यासाठी ठरवलेला आहे. याउलट भौतिकवादी माणूस जे काही करील ते बेजबाबदारीने करील. ईश्वराबद्दल बेपर्वा राहून करेल आणि आपल्या मन मानेल त्या पद्धतीप्रमाणे करील. हाच फरक धार्मिक माणसाचे सारे भौतिक जीवन पूर्णपणे आध्यात्मिक जीवन बनवितो आणि भौतिकवादी माणसाचे सारे जीवन आध्यात्म्याच्या प्रकाशापासून वंचित करतो.

आता मी थोडक्यात आपणास दाखवून देईन की इस्लाम ऐहिक जीवनाच्या या बिकट मध्यप्रवाहातून माणसाच्या आध्यात्मिक उत्कर्षाचा मार्ग कसा तयार करतो.

या मार्गाचे पहिले पाऊल ईमान आहे. म्हणजे माणसाच्या मनात व डोक्यात हा विचार कायम होतो की अल्लाहच त्याचा स्वामी, शासक व ईश आहे. अल्लाहची प्रसन्नता प्राप्त करणे हे त्याच्या सर्व प्रयत्नांचे उद्दिष्ट आहे आणि अल्लाहचीच आज्ञा हा त्याच्या जीवनाचा कायदा आहे. हा विचार जितका दृढ व प्रभावी होईल तितकीच दृढ इस्लामी विचारसरणी बनेल आणि त्या प्रमाणात दृढनिश्चऱ्याने माणूस आध्यात्मिक प्रगतीच्या मार्गावर चालू शकेल.

या मार्गाचा दुसरा टप्पा आज्ञापालन हा आहे म्हणजे माणसाने जाणीवपूर्वक आपली स्वच्छंदता सोडावी, प्रत्यक्षात त्या ईश्वराची ताबेदारी पत्करावी ज्याला श्रद्धेने आपला ईश्वर मानतो. याच आज्ञापालनाचे नाव कुरआनच्या भाषेत ‘इस्लाम’ आहे.

तिसरा टप्पा – ‘तक्वा’ संयम व विवेकाचा आहे. याला सर्वसामान्य भाषेत ‘‘कर्तव्यपरायणता व जबाबदारीची जाणीव’’ म्हणून ओळखले जाऊ शकते. तक्वा हा आहे की माणसाने आपल्या जीवनाच्या प्रत्येक अंगामध्ये हे समजून कार्य करावे की त्याला आपल्या विचारांचा, वचनाचा आणि कृतीचा ईश्वरासमोर जाब द्यावयाचा आहे. ईश्वराने मनाई केलेल्या प्रत्येक कामापासून त्याने स्वतःला रोखावे. ईश्वराने आज्ञा केलेली प्रत्येक सेवा पार पाडण्यासाठी त्याने तयार व्हावे आणि पूर्ण सावधानतेने हलाल व हराम, योग्य व अयोग्य आणि चांगले व वाईट यांच्यामध्ये भेदभाव करून तारतम्याने वागावे.

शेवटचा व सर्वात उंट टप्पा ‘एहसान’ (समर्पण) आहे. एहसानचा अर्थ हा आहे की माणसाची इच्छा ईश्वराच्या इच्छेशी एकरूप व्हावी जी काही ईश्वराची आवड आहे, दासाची पण आवड तीच व्हावी आणि जे काही ईश्वराला नापसंत आहे त्यास दासानेही मनाने नापसंत करावे. ईश्वर आपल्या जमिनीवर ज्या वाईट गोष्टींना पाहू इच्छित नाही त्यापासून दासाने स्वतः वाचावे, इतकेच नव्हे तर त्यांना जगातून मिटवून टाकण्यासाठी त्याने आपली सारी शक्ती आणि आपली सारी साधने वापरावीत आणि ज्या चांगल्या गोष्टीनी ईश्वर आपल्या जमिनीला अलंकृत पाहू इच्छितो त्या चांगल्या गोष्टीनी दासाने फक्त आपल्या स्वतःचे जीवनच अलंकृत करण्यात समाधान व मानता आपल्या प्राणाची बाजी लावून त्या चांगल्या गोष्टी जगामध्ये पसरविण्याचा व त्या प्रस्थापित करण्याचा त्याने प्रयत्न करावा. या स्थानावर पोहोचल्यावर दासास आपल्या ईश्वराची अगदी जवळची निकटता प्राप्त होते आणि म्हणून हे माणसाच्या आध्यात्मिक विकासाचे उच्चतम स्थान आहे.

आध्यात्मिक प्रगतीचा हा मार्ग फक्त व्यक्तीसाठी नाही. तो जातिजमातीसाठी, समाजासाठी, देशासाठी पण आहे. एका व्यक्तीप्रमाणे एक समाज देखील ‘ईमान’, ‘इताअत’ व ‘तक्वा’ या टप्प्यांवरून पुढे जाऊन ‘एहसान’ च्या शेवटच्या टप्प्यांपर्यंत पोहचू शकतो आणि शासन देखील आपल्या संपूर्ण व्यवस्थेसह मोमीन, मुस्लिम, संयमी व मोहसीन बनू शकते. इतकेच नव्हे तर वस्तुतः इस्लामचा हेतू त्याचवेळी पूर्णपणे पुरा होऊ शकतो जेव्हा एखादा देश संपूर्णपणे या मार्गावर चालू लागेल आणि एक संयमी व समर्पित असे शासन प्रस्थापित होईल.

आता आध्यात्मिक प्रशिक्षणाच्या व्यवस्थेवर देखील एक नजर टाका जी व्यक्ती व समाज यांना याप्रकारे तयार करण्यासाठी इस्लामने निश्चित केली आहे. या व्यवस्थेचे चार स्तंभ आहेत.

पहिला स्तंभ ‘नमाज’ आहे. ही रोज पाच वेळा माणसाच्या मनात ईश्वराची आठवण ताजी करते, त्याचे भय दाखवते, त्याच्याबद्दल प्रेम निर्माण करते, त्याचे आदेश वरचेवर समोर आणते आणि त्याच्या आज्ञापालनाचा सराव घडविते. ही नमाज केवळ वैयक्तिक नाही तर तिला जमातबरोबर अदा करणे बंधनकारक ठरविले गेले आहे. म्हणजे सारा समाज सामुहिकरीत्या आध्यात्मिक प्रगतीच्या मार्गावर वाटचाल करण्यास तयार होतो.

दुसरा स्तंभ ‘रोजा’ आहे. तो प्रत्येक वर्षी संपूर्ण एक महिना मुस्लिम व्यक्तीला वैयक्तिकपणे व मुस्लिम समाजाला सामुहिकरीत्या संयमाचे प्रशिक्षण घडवितो.

तिसरा स्तंभ ‘जकात’ आहे. जी मुस्लिमांमध्ये संपत्तीचा त्याग एकमेकाबद्दल सहानुभूती व सहकाऱ्याची भावना निर्माण करते. आजकल लोक चुकीने ‘जकात’ ला ‘कर’ म्हणून संबोधितात. तथापि ‘जकात’ कराहून अगदी भिन्न आहे. जकातचा अर्थ विकास व शुद्धी हा आहे. या शब्दाद्वारे इस्लाम ही वस्तुस्थिती माणसाच्या मनावर बिबवू इच्छितो की ईश्वराच्या प्रेमापोटी आपल्या बांधवाचे जे आर्थिक सहाय्य तुम्ही कराल त्याने तुमच्या आत्म्याचा विकास घडून येईल व तुमचे आचरण शुद्ध होईल.

चौथा स्तंभ ‘हज’ आहे. जे ईशभक्तीच्या केंद्रबिदूवर ईमानधारकांचा जागतिक समाज बनविते आणि असे एक आंतरराष्ट्रीय आंदोलन चालविते जे शेकडो वर्षांपासून सत्याच्या आवाहनाचा स्वीकार करण्याची तत्परता दाखवित आले आहे आणि ईश्वर इच्छिल तर शेवटपर्यंत ही तत्परता दाखवित राहील.