कुरआनची वर्णनशैली, त्याची रचना व त्यातील बऱ्याचशा विषयांना मनुष्य चांगल्या प्रकारे समजू शकत नाही जोपर्यंत तो त्याच्या अवतरणस्थितीला चांगल्या प्रकारे समजून घेत नाही.
कुरआन काही अशा स्वरूपाचा ग्रंथ नाही की सर्वोच्च अल्लाहने एकाचवेळी तो लिहून पैगंबर मुहम्मद (स.) यांना देऊन टाकला असावा त्यांना सांगितले असावे की याला प्रकाशित करून लोकांना एका विशिष्ट जीवनपद्धतीकडे बोलवा. तसेच हा कुरआन काही अशा स्वरूपाचा ग्रंथही नाही की लेखनात्मक पद्धतीने ग्रंथाचा विषय व त्याच्या मध्यवर्ती कल्पनेवर त्यात चर्चा केलेली असावी. याच कारणामुळे त्यात लेखनात्मक क्रमबद्धताही आढळत नाही व पुस्तकी शैलीही आढळत नाही. वास्तविकपणे कुरआनचे खरे स्वरूप असे आहे की सर्वश्रेष्ठ अल्लाहने अरबस्तानातील मक्का शहरातून आपल्या एका दासाला पैगंबरत्वाच्या सेवेसाठी निवडले. त्याला हुकूम दिला की आपल्या शहरापासून व आपल्या घराण्या (कुरैश) पासून आवाहनाला प्रारंभ करा. हे कार्य सुरू करण्यासाठी प्रारंभी ज्या आदेशांची व सूचनांची गरज होती केवळ त्याच प्रथम दिल्या गेल्या. त्यांच्यात जास्त करून तीन विषयांचा समावेश होता.
त्यापैकी एक विषय असा की पैगंबर मुहम्मद (स.) यांना शिकवण देणे की त्यांनी पैगंबरत्वाच्या वैभवशाली कार्यासाठी स्वत:ला कशा प्रकारे तयार करावे आणि कोणत्या पद्धतीने काम करावे.
दुसरा विषय असा की सर्वमान्य सत्यासंबंधी प्राथमिक स्वरूपाची माहिती देणे. सत्यासंबंधी सभोवतालच्या लोकांमध्ये गैरसमजुती पसरलेल्या होत्या त्यामुळे लोकांचे वर्तन चुकीचे बनले होते, त्यांचे ढोबळपद्धतीने खंडन करणे.
तिसरा विषय असा की योग्य वर्तनाचे आवाहन देणे आणि ईशमार्गदर्शनाच्या त्या नैतिक मूलतत्त्वांना स्पष्ट करून सांगणे की ज्यांच्या अनुसरणात माणसाचे कल्याण व त्याचे सुदैव दडले आहे.
सुरवातीच्या काळातील हे संदेश प्राथमिक आवाहनाच्या अनुषंगाने काही लहान लहान संक्षिप्त बोलांचा समावेश असलेले असायचे. त्या बोलांची भाषा अत्यंत शुद्ध, अत्यंत गोड, अत्यंत प्रभावी आणि संबोधित समाजाच्या रसिकतेनुसार उत्तम साहित्यिक सौदर्य बाळगणारी होती. जेणेकरून ते बोल त्यांच्या हृदयात तीरासमान रूतून बसतील. त्यांच्यातील लयमाधुर्यामुळे कर्ण आपोआप त्यांच्याकडे आकर्षिले जातील आणि त्यांच्यातील प्रमाणबद्ध सौंदर्यामुळे जिव्हा उत्स्पूâर्तपणे त्यांचे उच्चारण करू लागतील. शिवाय त्या वाणीवर स्थानिक रंगाची छाप अधिक होती. यद्यपि सांगितले तर जात होते विश्वव्यापी सत्य परंतु त्याच्यासाठी प्रमाण व पुरावे आणि उदाहरणे मात्र त्याच निकटवर्ती परिसरातून घेतलेले होते, ज्यांच्याशी संबोधित लोक चांगल्या प्रकारे परिचित होते. त्याच लोकांचा इतिहास, त्यांचीच परंपरा, त्यांच्याच दैनंदिन निरीक्षणात येणारे भग्नावशेष आणि त्यांच्याच सर्व श्रद्धात्मक व नैतिक आणि सामूहिक स्वरूपाच्या बिघाडासंबंधी एवूâण चर्चा केली जात होती. म्हणजे त्या लोकांसाठी ती वाणी परिणामकारक ठरेल.
अशा प्रकारे ‘आवाहना’चा हा प्राथमिक टप्पा चार-पाच वर्षांपर्यंत चालत राहिला. या कालावधीत पैगंबर मुहम्मद (स.) त्या लोकांत करीत असलेल्या प्रचाराची प्रतिक्रिया तीन प्रकारात उमटली.
(१) पैगंबरांचे सदरहू आवाहन स्वीकारून काही सदाचारी माणसे मुस्लिम (उम्मत) बनण्यासाठी तयार झालीत.
(२) एक मोठी संख्या अज्ञानामुळे अथवा स्वार्थापोटी विंâवा वडिलोपार्जित पद्धतीच्या प्रेमामुळे विरोधास तयार झाली.
(३) मक्का शहर आणि कुरैशांच्या सीमेपलीकडे जाऊन सदरहू नूतन आवाहनाचा आवाज तुलनात्मकरीत्या अधिक विस्तृत क्षेत्रात पोहोचू लागला.
आवाहनाचा दुसरा टप्पा
त्यानंतर येथून आता त्या आवाहनाचा दुसरा टप्पा सुरू होतो. या कालखंडात इस्लामी चळवळीत आणि अज्ञानमूलक व्यवस्थेमध्ये भयंकर जीवघेणे संघर्ष पेटून ते सतत आठ-नऊ वर्षांपर्यंत चालत राहिले. केवळ मक्का शहरातच नव्हे, तसेच केवळ कुरैश लोकांतच नव्हे, तर अरबस्तानाच्या बव्हंशी विभागातदेखील जे लोक जुन्या अज्ञानमूलक व्यवस्थेला कायम ठेवू इच्छित होते ते लोक सदरहू चळवळीला हिंसेच्या मार्गाने नष्ट करण्यास तत्पर बनले, त्यांनी ती चळवळ चिरडून टाकण्यासाठी सर्व प्रकारचे डावपेच योजून पाहिले. खोटा प्रचार केला, शंकाकुशंका पसरविल्या आणि आरोप व आक्षेपांची सरबत्ती केली. सामान्यजनांच्या मनात नाना तNहेचे वसवसे घातले. माहिती नसलेल्या लोकांना पैगंबर मुहम्मद (स.) यांचे म्हणणे ऐकण्यापासून रोखण्याचे प्रयत्न केले. इस्लाम स्वीकारणाऱ्यांवर अत्यंत व्रूâरपणे जुलूम व अत्याचार केले. त्यांच्यावर आर्थिक व सामाजिक बहिष्कार टाकले त्यांचा इतका छळ केला की त्यांच्यापैकी पुष्कळ लोकांना दोनदा घरादारांचा त्याग करून हब्श देशाकडे ‘हिजरत’ (स्थलांतर) करणे भाग पडले. सरतेशेवटी तिसऱ्यांदा सर्वच नवमुस्लिमांना मदीनेकडे ‘हिजरत’ (स्थलांतर) करावी लागली. परंतु असा भयंकर आणि प्रतिदिन वाढत असलेला प्रतिकार होत असतानादेखील इस्लामी चळवळ पैâलावतच होती. मक्का शहरातील एकही घर विंâवा कुटुंब असे उरले नव्हते की ज्यातील कोणत्या न कोणत्या व्यक्तीने इस्लाम स्वीकारलेला नसेल. बहुतेक विरोधकांच्या शत्रुत्वाची तीव्रता व त्याच्या कडवटपणाचे कारण हेच होते की स्वत: त्यांचे भाऊ, पुतणे, मुले, मुली, बहिणी आणि मेव्हणे इस्लामी आवाहनाचे केवळ अनुयायीच बनले नव्हते तर त्यासाठी प्राणार्पण करणारे सहायकही बनले होते. अशा प्रकारे विरोधकांचे प्रिय आप्तेष्टच त्यांच्याशी झुंज देण्यासाठी उभे ठाकले होते. याउपरही ते लोक त्याअगोदरही त्यांच्या समाजात उत्तम लोक म्हणून गणले जात असत आणि इस्लामी चळवळीत सामील झाल्यानंतर तर ते इतके सत्यनिष्ठ व इतक्या शुद्ध आचरणाची माणसे बनत असत. जगाला त्या आवाहनाच्या श्रेष्ठत्वाची जाणीव झाल्याशिवाय राहू शकत नव्हती. ते आवाहन लोकांना आकर्षित करीत होते व त्यांना अशा प्रकारे घडवीत होते.
अशा प्रकारच्या प्रदीर्घ व तीव्र संघर्षाच्या काळात सर्वोच्च अल्लाह प्रसंगानुसार व गरजेनुसार आपल्या पैगंबरावर असे चैतन्यमय दिव्य प्रकटन अवतरित होता की ज्याचा ओघ नदीच्या प्रवाहासारखा व ज्याची शक्ती महापुरासमान आणि ज्याचा प्रभाव खवळलेल्या उग्र अग्नीसमान होता. त्या दिव्य प्रकटनात एकीकडे इमानधारकांना त्यांची प्राथमिक कर्तव्ये सांगितली जायची, त्यांच्यात संघटनात्मक जाण उत्पन्न केली जायची, त्या इमानधारकांना ईशपरायणता, पापभीरुता आणि श्रेष्ठ आचरण व शुद्ध चारित्र्याची शिकवण दिली जायची. त्यांना सत्यधर्माच्या प्रचाराच्या पद्धती सांगितल्या जायच्या. यशस्वी ठरण्याची अभिवचने व जन्नत-स्वर्गप्राप्तीच्या आनंदवार्तेने त्यांचे धैर्य उंचावले जायचे. संयम व सहनशीलता आणि धैर्यशीलतेने अल्लाहच्या मार्गात झटण्याचा उत्साह त्यांच्यात निर्माण केला जायचा. अशा प्रकारे प्राणार्पणाचा इतका जबरदस्त जोश आणि इतका दांडगा उत्साह त्यांच्यात उत्पन्न केला गेला की येणारी सर्व संकटे सहन करण्यासाठी व विरोधाच्या प्रचंड वादळाचाही मुकाबला करण्यासाठी ते तयार झाले होते. दुसरीकडे त्या चैतन्यमय दिव्य प्रकटनात विरोध करणाऱ्यांना व सरळमार्गापासून तोंड फिरविणाऱ्यांना आणि गफलतीची साखरझोप घेणाऱ्या लोकांना त्या समाजांच्या विनाशकारी शेवटाचे भय दाखविले गेले, ज्यांचा इतिहास त्यांना चांगल्या प्रकारे माहीत होता. त्या राष्ट्रांच्या उद्ध्वस्त वस्त्यांच्या भग्नावशेषापासून त्यांना धडा दिला गेला. ज्या भग्नावशेषांवरून ते प्रवासाच्या हेतूने रात्रन् दिवस ये-जा करीत असत. त्या लोकांना एकेश्वरत्व आणि परलोकाचे प्रमाण व पुरावे त्या उघड निशाण्यांद्वारे दिले गेले; ज्या रात्रन् दिवस पृथ्वी व आकाशांत त्यांच्या डोळ्यांसमोर प्रकटावस्थेत होत्या. ज्यांना ते स्वत:ही आपल्या जीवनात सदोदित दिसत होत्या व जाणवत होत्या. त्या लोकांवर त्यांच्या अनेकेश्वरत्वाचे दोष, जीवनात अनिर्बंध असण्याच्या त्याच्या दाव्याचे व परलोकाच्या इन्काराचे दोष दाखविले. वाडवडिलांचे अंधानुकरण करण्याचे दोष अशा स्पष्ट प्रमाणाद्वारे व पुराव्यानिशी उघड केले गेले जे अंत:करणात भिडणारे आणि बुद्धीला पटणारे होते. याशिवाय त्यांच्या एक अन् एक शंकेचे निरसन केले गेले. त्यांच्या प्रत्येक आक्षेपाचे योग्य उत्तर दिले गेले. त्या लोकांचा प्रत्येक गुंता व पेच ज्यात ते स्वत:ही गुंतलेले होते आणि इतरांनाही त्यात अडकविण्याचा ते प्रयत्न करीत होते त्याची उकल केली गेली. सर्व बाजूंनी वेढून अज्ञानमूलक व्यवस्थेला असे घट्ट आवळले गेले की बुद्धीच्या व शहाणपणाच्या जगात तिला कोठेही थारा उरला नाही. त्याचबरोबर त्यांना ईश्वराचा कोप, ‘कयामत’चे महाभयंकर प्रसंग आणि जहन्नम-नरकाच्या यातनेचे भय दाखविले गेले. त्या लोकांची, त्यांच्या दुराचारासंबंधी, त्यांच्या चुकीच्या जीवनवर्तनासंबंधी, अज्ञानमूलक रूढी व सत्याच्या शतृत्वासंबंधी तसेच इमानधारकांच्या छळणूकीसंबंधी निर्भत्र्सना केली गेली. नीतिमत्ता व संस्कृतीची ती महान मूलतत्त्वे त्यांच्या समोर प्रस्तुत केली गेली ज्यांच्या आधारावर सदैव ईश्वरप्रणीत सुसंस्कृतीची उभारणी होत आली आहे.
हा दुसरा टप्पा आपल्या जागी स्वत:च अनेक मजलांचा अंतर्भाव असलेला होता. त्यापैकी प्रत्येक टप्प्यामध्ये आवाहन अधिक विस्तृत होत गेले. आवाहनासाठी होणारे प्रयत्नही तीव्र होत गेले व त्यांचा प्रतिकारही अधिकाधिक प्रखर बनत गेला. निरनिराळ्या प्रकारच्या श्रद्धा आणि निरनिराळ्या प्रकारच्या कार्यपद्धती असलेल्या समूहांशी गाठ पडत गेली व अशा प्रकारच्या स्थित्यंतरानुसारच अल्लाहकडून येणाऱ्या संदेशात विषयांची विविधताही वाढत गेली…. अशी आहे महान कुरआनच्या मक्केत अवतरलेल्या सूरतींची (कुरआनोक्तींची) पाश्र्वभूमी.