अगदी प्राचीन काळापासून स्त्रिवरील अन्याय व अत्याचाराने इतिहासाची पाने भरलेली आहेत. तिच्या अश्रू व रक्ताने इतिहासाची पाने रक्ताळलेली आहेत…
तो प्रत्येक राष्ट्र व प्रदेशात अत्याचारित व पिडत होती. ग्रीस, रोम, इजिप्त, इराक, भारत, चीन व अरब देशांत प्रत्येक ठिकाणी तिच्यावर अन्याय होत होता. बाजारात आणि उत्सवांमध्ये तिची खरेदी विक्री होत असे. जनावरापेक्षाही वाईट वर्तणूक तिच्या बरोबर करण्यात येइ असे ‘ग्रीस’ मध्ये तर बऱ्याच काळापर्यंत यावरच चर्चा होत होती की स्त्रिच्या शरीरात आत्मा आहे किवा नाही? अरबी जनता स्त्रिच्या अस्तित्वास अडसर समजत असे. काही पाषाण हृदयी तर आपल्या मुलींना जन्मताच जिवंत पुरत असत. भारता मध्ये मृतपतीच्या चितेवरच सतीच्या नावावर तिला जाळण्यात येइ असे वैराग्याच्या धर्मात स्त्रिची व्याख्या ‘‘दुष्टतेचे उगमस्थआन’’‘‘अपराध्यांचे द्वार’’ आणि ‘‘पापाची प्रतिमा’’ या अर्थाने करण्यात येत असे. तिच्याशी संबंधांना आत्मिक विकासात रोधक मानण्यात येत असे. जगाच्या बऱ्याचशा संस्कृती व समाज-व्यवस्थेत तिला स्थान नव्हते. तिला अतिशय क्षूद्र व कीरकोळ समजले जात होते. तिला आर्थिक राकडीय अधिकार नव्हते. स्वंतत्ररित्या व्यवहाराचा तिला हक्कच नव्हता. ती सुरवातीस पित्याच्या, नंतर पतीच्या व त्यानंतर पोटच्या मुलाच्या ताब्यात जीवन जगत असे. त्यांच्या विरोधात ‘ब्र’ काढण्याची तिला कधीच परवानगी नसे. एवढेच नव्हे तर तिच्यावर होत असलेल्या अन्यायाची दखल कधीच घेतली जात नसे व न्याय मागण्याची कल्पना करण्याचा अधिकार पण तिला नसे.
यात पण शंका नाही की कधी-कधी स्त्रिच्या हातात संपूर्ण शासन असे. व असेही घडले की शासन व साम्राज्य तिच्या इशाऱ्यावर नाचत असे. बहुतेक वेळा हे पण दिसते की कुटुंब व कबिल्यावर तिचे प्रभुत्व असायचे. काही असंस्कृत समाजात स्त्रिला पुरुषावर एक प्रकारे प्रभुत्व असायचे. व तीच स्वामित्व गाजवायची आणि आज सुद्धा काही ठिकाणी ही परिस्थिती आहे. परंतु हे सर्व काही असून देखील स्त्रि-जातीच्या दर्जात्मक अवस्थेत काही विशेष फरक आढळत नाही. ती अत्याचारित व पिडीतच होती व आज ही आहेच. तसेच तिच्या अधिकारावर गदा आणण्याची मालिका अद्याप चालूच आहे.
इस्लाम धर्माने स्त्रिला अन्याय व अत्याचाराच्या गर्तेतून बाहेर काढले. तिला न्याय दिला. तिला मानवाधिकार दिले. मान सम्मान दिला आणि समाजास तिला सन्मानाने जगण्याचा शिकवण दिली. परंतु पश्चिमी राष्ट्रे, जे इस्लामच्या कृपाशील छत्र-छायेत येऊ शकली नाहीत, व त्याच्या वरदान व मधुर फळांपासून वंचित राहिली. परिणामस्वरूप त्यांच्यात महिलाधिकारांची पायमल्ली झाली. व ‘स्त्री’ प्रत्येक अत्याचार मुकाट्याने सहन करीत राहिली. वर्तमान काळात या राष्ट्रांमध्ये याची प्रतिक्रिया उमटली ती स्त्री-स्वातंत्र्य व समानतेच्या कल्पनेच्या स्वरूपात. तिच्या पुरस्कारात सिद्धांत उभे करण्यात आले व हे सिद्ध करण्याचा आटोकाट प्रयत्न करण्यात आला की स्त्री ही कोणत्याही क्षेत्रात पुरुषापेक्षा किचितही कमी नाही. दोघे सुद्धा प्रत्येक बाबतीत एक दुसऱ्याशी समान आहेत. या दोघांत कोणत्याही प्रकारचा फरक करणे वा विषमता बाळगणे योग्य नाही. ती प्रत्येक काम सुरळीत पार पाडू शकते. प्रत्येक जबाबदारी पार पाडण्यास सक्षम आहे. तसेच हर प्रकारे स्वतंत्र आणि स्वावलंबी आहे. करिता पुरुषाचे प्रभुत्व तिच्यावरून संपावयासच हवे आणि तिला तिचे संपूर्ण अधिकार मिळायला पाहिजेत जे पुरुषांना मिळतात.
ही कल्पनाच मुळात स्त्रि हृदयास भुरळ पाडणारी होती. तिने झपाट्याने ही कल्पना हृदयाशी कवटाळली जणू तिची हरवलेली संपत्तीच तिला परत मिळाली आणि हळूहळू ती आर्थिक, सामाकिड व सांस्कृतिक क्षेत्रातील कार्यात पुरुषांबरोबर सामिल होत गेली. ती कारखान्यांत, कार्यालयात, शैक्षणिक संस्थांत पुरुषांबरोबर खांद्याला खांदा लावून प्रयत्नशील असायची, तसेच पार्क, क्लब, घर व मनोरंजनालयात त्याच्या बरोबर क्रीडा व मनोरंजनात भाग घ्यायची. तिचे अस्तित्व प्रत्येक जीवन-क्षेत्रात अवश्य समजले गेले. तिच्या शिवाय व्यवहारिक जीवन नीरस व उदास वाटू लागले. स्त्रिला हा ‘विकासाचा’ मार्ग वाटू लागला आणि एका नंतर दुसरे पाऊल पटापट उचलत ती या मोहिनीस बळी पडत गेली. ती या जीवन-कल्पनेच्या दर्शनीय सौंदर्यावर मोहित झाली. परंतु त्याच्या आत दडलेल्या अंधकारमय धोक्यापासून अज्ञानीच राहिली. पाश्चात्य विचार सरणीने स्त्रिला स्वातंत्र्याची कल्पना प्रस्तुत केली. या कल्पनेच्या काही बाजू लाभकारी होत्या. परंतु काही बाजू तिच्या साठी घातक व विनाशक होत्या. यामध्ये एकीकडे स्त्रिला पुरुषांच्या अत्याचारांतून मुक्ती देण्यात आली, तर दुसरीकडे तिची शक्ती व कार्यक्षमता, स्वभाव व मानसिकतेची अजिबात गय केली नाही. वास्तविक पाहता पुरुषी अत्याचारा विरुद्ध ही तीव्र प्रतिक्रियाच होती. या मध्ये त्या संपूर्ण विषमता होत्या ज्या अशा प्रकारच्या प्रतिक्रियांच्या स्वरूपात परिणामतः आढळतात.
स्त्रिच्या या स्वैर स्वातंत्र्यामुळे पाश्चात्यांचे संपूर्ण जीवन चुकीच्या मार्गी लागले व परिणाम स्वरूप परिस्थिती अगदी स्फोटक व आवाक्या बाहेर गेली. अशा अगदी नाजुक व कठीण परिस्थितीत इस्लाम आपले मार्गदर्शन करतो. तो स्त्रिचे मूलभूत अधिकारही प्रदान करतो व तिच्या विकासाची जबाबदारीही स्वीकारतो. तसेच समाजास या स्फोटक परिणामापासून सुरक्षिततेची हमी देतो. या बाबतीत काही सामाकिड व राकडीय परिणामांचा आढावा घेण्यात येत आहे.
लैंगिक स्वैराचार
जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात स्त्री-पुरुषांच्या स्वैर व स्वतंत्र देवाण घेवाणी मुळे लैंगिक स्वैराचाराची मानसिकता बळावली आहे. या स्वैराचाराने सार्वजनिक रूप धारण केले. मग याच्याच मुळावर एका नग्न-विवस्त्र आणि निर्लज्ज संस्कृतीने जन्म घेतला की तिच्या विषारी प्रभावाने नैतिकतेची फुलबाग जळून भस्म झाली. आज लाज व शरम आणि प्रामाणिकता टाहो फोडत राहिली आहे.
इतिहासाने प्रत्यक्ष अनुभवले की जेंव्हा जेंव्हा स्त्रिने आपले घर सोडून चार चौघांत आपल्या सौंदर्याचे प्रदर्शन केले, तेव्हा तेव्हा लैंगिक स्वैराचाराने उग्र स्वरुप धारण केले. जी क्लिष्टता चार भितीच्या आत असहनीय असते ती मार्केट-बाजारात व सार्वजनिक ठिकाणी उफाळत गेली. अतिशय पवित्र नाते सुद्धा या आगीत होरपळून निघालेत. सर्व सामान्य माणुस तर सोडाच त्यांचे पूजनीय स्थान असलेले महाभाग सुद्धा आणि देवी-देवता सुद्धा यामध्ये गुरफटलेले आढळलेत. व त्यांच्या लैंगिक दंत-कथा ऐकून लाज व शरमेने पार टाहो फोडला. रखेली आणि वारांगणांना ते स्थान प्राप्त झाले जे घरातील अगदी सावित्री सम स्त्रियांना मिळावयास हवे होते. कला आणि संस्कृतीतून लैंगिक व कामुक भावना व्यक्त होऊ लागल्यात. नग्न छाया-चित्रे काढण्यात येऊ लागली व नग्न मूर्त्या तयार होत गेल्या. नाच आणि संगीताच्या नावावर स्त्रिपासून रस घेण्यात येऊ लागला. कथा, नाटक, वांडःमय, काव्य आणि साहित्याच्या माध्यमाने लैंगिक कार्याचे वर्णन होऊ लागले. स्त्रि ही पुरुषाच्या हातातील बाहुली बनली. व या साऱ्या उचापतींचा फक्त एकच उद्देश की पुरुषांची लैंगिक तृष्णा भागविणे होय. अर्थात पूर्ण संस्कृतीतूनच लैंगिक वासना व्यक्त होत गेली व या वासनेच्या तालावर नाचू लागली. लैंगिक भावनांच्या या क्रूर साम्राज्याने ग्रीस, रोम, इजिप्त व इतर कीतीतरी प्राचीन संस्कृती नष्ट केल्यात. नव-संस्कृती सुद्धा याच वाटेवर चालू लागली आहे. कदाचित ती वेळ जवळ येऊन ठेपली आहे, जेव्हा हे तेज लोप पावून एका नवीन संस्कृतीस जन्म देईल.
कुटुंब विघटन
कौटुंबिक व्यवस्था स्त्रिच्या मुळावरच आधारलेली होती. त्याच्या अंतर्गत व्यवस्थेस तीच सांभाळत होती. स्त्रिच्या घराबाहेरील व्यवहारामुळे तिची घरातील व्यवस्था पार कोलमडली. तिने घराबाहेर जे काही केले त्याची भक्कम व मोठी किमत तिला परिवार विघटनाच्या स्वरूपात चुकवावी लागली. परिवार ही संपूर्ण समाजाची मूळ आधारशीला आहे. या आधारशीलेच्या सरकण्यामुळे पूर्ण समाजाची इमारत कोलमडून पडली. स्त्रि पुरुषा करिता शांतीचे साधन होती. परंतु आता ती अशी राहिलेली नाही. त्यांच्या दरम्यान प्रेम व सहानुभुतीचे व जिव्हाळ्यांचे संबंध होते. ज्यामुळे जीवनाच्या उतार चढावावर ते एक दुसऱ्यांच्या बरोबर होते. परंतु आता या भावना दुभंगल्या आहेत. माता-पिता व त्यांच्या संततींचे नाते दुभंगले आहेत. पुत्रांसाठी माता पिता प्रेमाचे केंद्र बिदू आहेत. परंतु या ममत्वास ते मुकले असून आईच्या प्रेमळ कुशी ऐवजी नर्सींग हाऊस मध्ये कैद झालेत. माता-पित्यांच्या वृद्धत्वाची काठी त्यांची मुले असतात. परंतु ही काठी कधीची त्यांच्या हातातून सुटली. आणि ते या म्हातारपणात यातनामय जीवन जगण्यास विवश झाले आहेत. एवढेच नव्हे तर स्त्रिच्या घर सोडल्यामुळे परिवाराचे संपूर्ण संबंध दुभंगले, जे त्याचे अस्तित्व अबाधित ठेवण्याकरिता आवश्यक असतात. आणि परिणामतः मानव सुखी व शांततामय जीवनास मुकला. परिवार दुभंगणे म्हणजे काही सामान्य गोष्ट नाही. हे नुकसान इतके प्रचंड आहे की कोणताच समाज जास्त काळापर्यंत सहन करू शकत नाही. शेवटी हे नुकसान समाजाला नष्ट करण्याच्या मार्गावर आहे.
इस्लाम स्थिर परिवारास समाजाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक समजतो. कारण की परिवाराच्या मुळावरच समाज उभारलेला आहे. परिवाराचे स्थैर्य म्हणजेच समाजाचे स्थैर्य आणि परिवाराचे विघटन म्हणजेच समाजाचे विघटन असे समीकरण इस्लामने मांडले आहे. इस्लाम परिवाराच्या उभारणी करिता अतिशय भक्कम पाया उपलब्ध करतो. तसेच त्याच्या स्थैर्यास अबाधित ठेवणाऱ्या साधन सामग्री सुद्धा पुरवितो. याची एक संपूर्ण व्यवस्थाच त्याने प्रस्थापित केली आहे. व त्याचा तपशील देऊन त्याचे पूर्ण सुत्र आणि मर्यादा निश्चित केल्या आहेत. तो याचा पूर्ण आग्रह करतो की, ही व्यवस्था अबाधित ठेवून ईश्वराने निश्चित केलेल्या मर्यादांना सांभाळण्यात यावे. या विशेष व्यवस्थेत स्त्रिलाच मुलभूत महत्व आहे. व तिची निर्माण कार्यात महत्वाची भुमिका आहे. या मध्ये तिचे अधिकार व कर्तव्ये सुद्धा आहेत. तिने या कर्तव्यापासून दूर होऊन एकाग्रतेने जबाबदाऱ्या न सांभाळल्यास ही व्यवस्था पार कोलमडून जाईल. ही व्यवस्था केवळ स्त्रिच्या आटोकाट प्रयत्न आणि लक्ष केंद्रीकरणामुळेच अबाधित व सुरक्षित राहू शकते.
अधिकार व जबाबदाऱ्या मधील असमतोल
स्त्रीचे अधिकार व जबाबदाऱ्या मधील प्रमाण बिघडले व त्या मधील असणारी समानता संपली. स्त्रिचा शारिरीक व मानसिक विकास सृष्टी अशारितीने करते की तिला मातृत्व लाभून तिच्या कुशीत मानव जातीचे पालन व्हावे. या करिता आवश्यक असलेल्या भावना आणि जाणीवा आणि शक्ति व उर्जा व कार्यक्षमता, नैसर्गिकरित्या तिला मिळते. म्हणूनच प्रत्यक्षात स्वभावतः तिच्या मानसिकतेत नैसर्गिक गरजांच्या पूर्ततेची असामान्य कार्यक्षमता असते. परंतु माता बनून मानवजातीचा विकास म्हणजे क्षणिक व तात्पुरते कार्य नाही. तर तो एक कठीण व अवघड मार्ग आहे. या मध्ये गरोदरपण, जन्मदान, मुलाचे पालनपोषन व त्याचे शिक्षण व प्रशिक्षण आलेच आहे. या संपूर्ण कार्य मालिकेत पुरुष हा काही कार्यात तिच्या बरोबर असतो व अप्रत्यक्षरित्या सहकार्य सुद्धा करतो. परंतु प्रत्यक्षरित्या जबाबदाऱ्या सांभाळ्ण्यास असमर्थ असतो. मग ही संपूर्ण जबाबदारी एकटी स्त्रिच सांभाळते. या कार्यात तिच्या उर्जेचा आणि कार्य क्षमतेचा मोठा भाग खर्च होतो. मग एवढे काही असताना तिच्यावर सामाकिड आणि आर्थिक जबाबदाऱ्या सोपविणे म्हणजे तिच्यावर घोर अन्यायच होईल. करिता सामाकिड व आर्थिक जबाबदाऱ्या सोपविण्याकरिता हे आवश्यक आहे. की, स्त्रिला तिच्या मातृत्वाच्या व कुटुंब पालण पोषण व परिवार उभारणीच्या जबाबदाऱ्या ज्या निसर्गतःच पार पाडण्याची कार्यक्षमता तिच्यात आहे. यापासून मुक्ति देऊ नये. स्त्रि जेव्हा निसर्गतःच स्त्रि आहे व तिच्या पवित्र भावना व तिची उत्तम कार्यक्षमतांची मानवजातीच्या पोषणाला आवश्यकता आहे तेव्हा ही तिची नैसर्गिक जबाबदारी तिच्यावर असणारच कोणत्याही अनैसर्गिक वा कृत्रीमरितीने तिला परावृत्त ही करता येणार नाही अथवा कोणताच बदल ही करता येत नाही.
या बाबतीत ‘इस्लाम धर्म’ अत्यंत समान व समतोल दृष्टिकोण प्रस्तुत करतो. इस्लामने स्त्रिला ते संपूर्ण अर्थिक, सामाकिड व राजनितिक अधिकार प्रदान केले आहेत जे पुरुषाला प्रदान केले आहेत. मात्र तिला काही जबाबदाऱ्यातून अलिप्त ठेवण्यात आले आहे की, ज्या तिच्या स्वभाव आणि शारिरीक स्वरूपाशी विसंगत आहेत. व या जबाबदाऱ्यांची पूर्तता करण्यामुळे ती तिच्या नैसर्गिक जबाबदाऱ्या पार पाडू शकत नाही. उदाहरणार्थ इस्लामी राष्ट्राचा शासक पुरुषच होऊ शकतो. तसेच राष्ट्र सुरक्षेची जबाबदारी सुद्धा प्रत्यक्षात त्याच्यावरच आहे. अर्थातच या अवघड जबाबदाऱ्या तिच्या वर टाकण्यात आलेल्या नाहीत. परंतु तिला इतर सर्व राकडीय अधिकार दिलेले आहे. ती राकडारणात मत आणि अभिप्राय देऊ शकते. टीका करू शकते व खरपूस समाचार सुद्धा घेऊ शकते. ती राज्याच्या अधिकाऱ्यास तसेच शासनकर्त्यास सर्वा समक्ष अंकुश लावू शकते. तिचे हे अधिकार कोणीच हिरावून घेऊ शकत नाही. आणखी एक उदाहरण देता येईल. ते असे की, स्त्रिवर कोणतीही आर्थिक जबाबदारी लादलेली नाही. परंतु तिला अर्थार्जनाचा अधिकार अवश्य देण्यात आलेला आहे. ती इस्लामने निश्चित केलेल्या मर्यादांच्या आंत राहून अर्थार्जनाचे प्रयत्न करू शकते.
इस्लाम धर्माने पुरुषावर ज्या जबाबदाऱ्या टाकलेल्या आहेत त्यांच्या पुर्ततेकरिता त्यांना काही अतिरिक्त अधिकार सुद्धा देण्यात आले आहेत. परंतु या बाबतीत न्यायपूर्ती व स्त्रीवरील अन्याय न होण्याकडे पूर्ण लक्षसुद्धा दिले आहे. या हेतू पूर्तीकरिता इस्लामने एकीकडे पुरुषांवर कायदेशीर बंधने लावलीत की, जेणेकरून त्याला त्याच्या अधिकारांचा दुरुपयोग करता येऊ नये. व दुसरीकडे स्त्रिचे अधिकार सुरक्षित ठेवून त्यांची पायमल्ली करण्याची कोणत्याही परिस्थितीत परवानगी देण्यात आलेली नाही. परिवारामध्ये पुरुषच स्वामी व काळजी वाहक आहे. परंतु कायदेशीररित्या तो स्त्रिवर कसलाही अन्याय करू शकत नाही. जेव्हा त्याच्या कडून स्त्रिवर अन्याय व अत्याचार होईल, कायदा त्याला तावडीत घेण्यास सज्ज असणार. एवढेच नव्हे तर राष्ट्राचा शासनकर्ता सुद्धा तिच्या जीवन, संपत्ती, मान व अब्रु व इतर वैयक्तिक वा सामुहिक अधिकारांवर गदा आणू शकत नाही. नसता तो कायद्या समोर एक सामान्य अपराध्याप्रमाणे उत्तरदायी असेल.
स्त्रिच्या प्रती सहानुभूतीच्या भावनेत कमतरता
शेवटची बाब म्हणजे पुरुषाने स्त्रिवर निःसंशय मोठे अन्याय केले आहेत. परंतु याच बरोबर त्याच्यामध्ये स्त्रि विषयी प्रेम, सहानुभूतीची एक नैसर्गिक भावना सुद्धा आहे. इस्लाम धर्म नेमक्या याच भावनांना प्रेरित करून त्यांना खत पाणी घालतो. तो पुरुषाला या गोष्टीची प्रेरणा देतो की स्त्रीच्या कायदेशीर अधिकारांची पूर्तता करण्याबरोबरच तिच्या बरोबर सहानुभूती व प्रेमपूर्वक व्यवहार करण्यात यावा. ती सद्वर्तनास पात्र आहे. व पुरुषांच्या प्रेमळ वर्तनावर तिचा हक्क आहे. करिता तिला तो मिळालाच पाहिजे. या प्रेमळ भावनांचे स्त्रि पुरुष संबंधात केंद्रीय महत्व आहे. वर्तमान काळात स्त्रि-पुरुषां दरम्यान अधिकारांच्या हस्तगत करण्याच्या स्पर्धेने या भावनां नष्ट केल्या आहेत. कधी-कधी तर मनात असा विचार स्पर्श करून जातो की कदाचित ही पवित्र भावना पूर्णतः नष्ट झाली आहे, व त्यामुळे स्त्रिचे अतोनात व प्रचंड नुकसान झाले आहे. कारण की सोनेरी शब्दांत लिहीला गेलेला कायदा सुद्धा तिच्या समस्यांचे समाधान करू शकत नाही. याचाच परिणाम असा झाला की, स्त्री व पुरुषा दरम्यान समानतेचा डंका तर वाजविला जात आहे परंतु वास्तविक समानतेचा लवलेषही दिसत नाही. कायद्याने तिला जे सामाकिड, आर्थिक व राकडीय अधिकार दिले आहेत, त्या पासून ती पूर्णतः वंचित आहे. आणि काही ठिकाणी तर तिच्यावरील होणाऱ्या अत्याचाराने परिसीमाच ओलांडली आहे. पुरुषी तहान भागविण्यासाठी तिची खरेदी विक्री सुद्धा होत आहे. तिच्यावर आणि तिच्या प्राण व संपत्ती वर हल्ले होत आहेत. आणि तिची अब्रू बेधडक व बेदरकारपणे लुटली जात आहे. असे वाटते की पावलोपावली तिच्यावर होणाऱ्या नवीन-नवीन हल्ल्यांचा सामना करणे अति कठीण काम होऊन बसले आहे.
वस्तुस्थिती अशी आहे की, एखाद्या अबलेचे अधिकार मान्य केल्या नंतर सुद्धा ते अधिकार तिला मिळणे सोपे नाही. स्त्री भांडूण सुद्धा तिचे अधिकार प्राप्त करू शकत नाही. ते अधिकार केवळ अशाचपरिस्थितीत तिला मिळू शकतात जेव्हा पुरुष तिला ते देऊ इच्छितो. या करिता हे अति अवश्यक आहे की त्यांनी त्यांच्या अंतःकरणात तिच्या विषयी प्रेम व सहानुभुतीची भावना बाळगावी आणि तिच्यावर होणाऱ्या अत्याचारास अक्षम्य अपराध समजावे. इस्लाम धर्माने या बाबतीत अद्वितीय व अविस्मरणीय यश संपादन केले आहे. इतिहासाच्या या प्रयोगाचे जेव्हा पुनरावलोकन होईल तेव्हा समाजामध्ये परत एकदा चैतन्य येईल जे जगाने या पूर्वी अनुभवले आहे.