मुहम्मद (स.) समानतेचे व लोकसत्तेचे भोक्ते होते. त्यांच्या लोकसत्तेच्या गर्जनेने, राजेमहाराजे व धर्मोपदेशक गडबडून गेले. मानवी बुद्धीने बंड करावे म्हणून तो इशारा होता. त्या वेळेस जुलमी संस्था व भांडकुदळ पंथ यांचा बुजबुजाट झाला होता. दुर्बोध चर्चांत मानवी आत्मा गुदमरत होता आणि मानवी शरीर वतनदारांच्या वर्चस्वाखाली तुडविले जात होते; परंतु पैगंबर आले. त्यांनी ही मिरासदारीची भिंताडे साफ पाडली. विशिष्ट हक्क त्यांनी नष्ट केले. स्वार्थी लोकांनी ईश्वराकडे जावयाच्या रस्त्यावर जी जाळी विणून ठेवली होती. ती पैगंबरांनी आपल्या जोरदार पुंâकरीने नष्टकेली. रस्ता साफ मोकळा झाला. ‘‘अल्लाहजवळ तुम्ही सारे निर्धास्तपणे जा. तेथे सारे समान. तेथे कोणाला जादा अधिकार नाहीत.’’ पैगंबर स्वत: पंडित नव्हते; परंतु ज्ञान-विज्ञानाची महती त्यांनी गायिली आहे. मानवी इतिहास लेखणीने लिहिला जातो. लेखणीने मानवाचा निवाडा केला जातो, न्याय दिला जातो. मानवी कृत्यांची छाननी करणारे, अल्लाहच्या दृष्टीने छाननी करणारे साधन म्हणजे लेखणी, लेखणी म्हणजेज्ञान, ज्ञानाशिवाय सारे फोल आहे. ‘‘शिका, वाचा, पाहा.’’ असे मुहम्मद (स.) सांगतात.
ते बुद्धीवर फार जोर देत. आश्चर्ये, चमत्कार असल्या प्रकारांना ते कधीही उत्तेजन देत नसत. भोळसटपणा व बावळटपणा त्यांना पसंत नव्हता. ईश्वरी शासनाविषयीची जी त्यांची कल्पना होती ती सर्वांना समान प्रवेश देणारी होती. पैगंबरांचा ईश्वर लोकशाहीचा भोक्ता आहे. तो कोणी हुकूमशहा नाही.
मुहम्मद (स.) यांचे धार्मिक ध्येय व्यापक आहे. त्यांची मानवता साधी व सरळ आहे. या सर्व गोष्टी पाहिल्या म्हणजे मुहम्मद (स.) यांचे पूर्वीच्या धर्माचार्यांपेक्षा विशिष्टत्व दिसते. ते जणू अर्वाचीन महर्षी आहेत, असे वाटते. त्यांचे जीवनकार्य उघडे आहे. स्पष्ट समोर जगाच्या पुढे आहे. त्यात गूढता नाही. अस्पष्टततेत ते लपलेले नाही. त्यांच्या व्यक्तित्वाभोवती पुराणे रचली गेली नाहीत. दंतकथा गुंफिल्या गेल्या नाहीत.
अरबस्तानातील जमातीपाठीमागून जमाती नवधर्माच्या स्वीकारार्थ जसजशा येऊ लागल्या तसे मुहम्मद (स.) यांना वाटू लागले की आपले कार्यही समाप्त होण्याची वेळ आली. मक्केची शेवटची यात्रा करून यावे असे त्याच्या मनात आले. इ. स. ६३२ च्या फेब्रुवारीच्या २३ तारखेस ते निघाले. त्याच्या बरोबर लाख दीड लाख यात्रेकरू होते. ‘हज्जतुल विदा’ म्हणजे पैगंबरांची अंतिम हज यात्रा किंवा इस्लामी यात्रा. मीनाच्या दरीत यात्रेचे सारे विधी त्यांनी केले. हे विधी उरकण्यापूर्वी ७ मार्च रोजी जबल-उल-अरफात या टेकडीवरून हजारो मुस्लिमांसमोर त्यांनी शेवटचे प्रवचन दिले. मुहम्मद (स.) एक वाक्य उच्चारीत. ते वाक्य खालच्या लोकांत असलेला पुन्हा उच्चारी. त्या वेळेस ध्वनिक्षेपक नव्हते. सर्वांना ऐकू जावे म्हणून जिवंत ध्वनिक्षेपक उभे केले होते. ते साधे सरळ प्रवचन होते.
‘‘बंधुंनो, मी आज सांगतो ते ऐका. कारण आणखी एखादे वर्ष मला लाभेल असे वाटत नाही. या जागी पुन्हा तुमच्यात मी दिसेन, वावरेन, बोलेन असे वाटत नाही. हा आजचा दिवस व हा महिना जसा सर्वांना पवित्र वाटतो, त्याप्रमाणे सर्वांचे जीवन व मालमत्ता पवित्र माना. तुम्ही एकमेकांचे जीवन पवित्र माना. एकमेकांना सांभाळा. ईश्वरासमोर जाण्याची वेळ येईपर्यंत असे प्रेमाने व बंधुभावाने वागा. कोणाच्या प्राणांचा वा घरादारांचा नाश नका करू. एके दिवशी ईश्वराच्या न्यायासनासमोर उभे राहावयाचे आहे, हे कधीही विसरू नका. त्या दिवसाची नेहमी आठवण ठेवा. तेथे सर्व कृत्यांचा हिशेब द्यावा लागेल.
‘‘मित्रांनो, पतीचे पत्नीवर काही हक्क आहेत, तसेच पत्नीचेही पतीवर आहेत. आपल्या बायकांना प्रेमाने व सहानुभूतीने वागवा. कठोर नका होऊ, दयाळू राहा. तुम्ही ईश्वराला साक्षी मानून आपल्या पत्नीचा स्वीकार केलेला असतो. खरे ना? ईश्वराच्या शब्दाने त्या तुमच्या कायदेशीर भार्या झालेल्या असतात, ही गोष्ट विसरू नका.
‘‘तसेच तुमच्यावर कोणी विश्वास टाकला तर विश्वासघात करू नका. दिला शब्द पाळा, पाप टाळा. सावकारी निषिद्ध आहे, व्याजबट्टा वज्र्य आहे, हे ध्यानात धरा. पैसे उसने घेणाऱ्याने घेतले तेवढे परत करावे, व्याज देऊ नये, मुद्दलाची फेड व्हावी. माझ्या मंडळीपासूनच याची अंमलबजावणी सुरू होईल. चुलते अब्बास ऋणकोपासून मुद्दल तेवढेच घेतील.
‘‘आणि प्राचीन काळापासून तुम्ही जाहिलियत मानीत आलात. रक्ताचा सूड घेत आलात. खुनाचा बदला घेत आलात; परंतु आजपासून ते बंद होत आहे. ही गोष्ट निषिद्ध आहे. इस्लाममान्य नाही. आजपासून सारी सुडाची भांडणे रद्द झाली. हारीसाचा मुलगा रबिया यांचा खून झाला; परंतु त्याचा सूड घेण्यात येणार नाही. माझ्याच आप्तेष्टांपासून हा नवीन नियम सुरू करू या. इब्न रबियाच्या या उदाहरणाने आपण नवीन आरंभ करू या. (इब्ने रबिया लहान असताना दुसऱ्या जमातीच्या ताब्यात संरक्षणार्थ देण्यात आला होता; परंतु हुझैल जातीने त्याचा व्रूâरपणे वध केला होता. पैगंबर मुहम्मद ( स.) यांचा हा चुलत भाऊ होता.)
‘‘आणि तुमचे गुलाम. त्यांना नीट वागवा. तुम्ही खाल तेच त्यांनाही खायला द्या. तुम्ही कपडे घालाल तसेच त्यांना द्या. अक्षम्य असा अपराध त्यांनी केला तरच त्यांना सोडा. लक्षात ठेवा की, कसेही झाले तरी तेही खुदाचे बंदे आहेत. त्यांना कठोरतेने  वागवता कामा नाये. मित्रांनो, माझे शब्द ऐका, नीट समजून घ्या. सारे मुस्लिम एकमेकांचे भाऊ आहेत हे कधीही विसरू नका. तुमचे सर्वांचे एक जणू भ्रातृमंडळ, एक तुमचा महान भ्रातृसंघ. जे दुसऱ्याचे आहे ते त्याने स्वेच्छेने, खुशीने दिल्याशिवाय त्याला हात लावू नका. अन्यायापासून व अन्याय करणाऱ्यापासून दूर राहा, सावध राहा. जे येथे आज हजर आहेत त्यांनी हे सारे गैरहजर असणाऱ्यांस सांगावे. येथे ऐकणाऱ्यांपेक्षाही ज्याला सांगितले जाईल तो कदाचित ते अधिकच लक्षात ठेवण्याचा संभव आहे.’’
असे हे प्रवचन बराच वेळ चालले होते. साधे, सरळ, कळकळीचे, वक्तृत्वपूर्ण असे ते प्रवचन होते. भावनाप्रधान श्रोत्यांची अंत:करणे उचंबळत होती, थरारत होती आणि प्रवचन संपल्यावर पैगंबरांनी पुढील शब्दांनी शेवट केला : ‘‘हे अल्लाह, मी तुझा संदेश दिला. मी माझे कार्य पुरे केले आहे.’’
त्याचबरोबर सभा गर्जती झाली, ‘‘खरोखरच तुम्ही आपले कार्य पुरे केले आहे.’’ पैगंबर पुन्हा अखेर म्हणाले, ‘‘हे अल्लाह! माझ्या कामाला तुझीच साक्ष. दुसरे मी काय सांगू? हीच माझी प्रार्थना.’’
खिस्ताचे पर्वतावरील प्रवचन अधिक काव्यमय वाटते. पैगंबर मुहम्मद (स.) यांचे हे पर्वतोपनिषद साधे आहे. त्यात गूढ गहन काही नाही. साध्या गोष्टी; परंतु रोजच्या जीवनातील. घरीदारी कसे वागावे, संसारच सुंदर व सारमय कसा करावा, ते त्यांनी सांगितले. सर्वसामान्य लोकांना नैतिक मार्गदर्शनार्थ स्पष्ट व सुबोध दिशा हवी असते, ती स्पष्ट दिशा या प्रवचनात होती.