जगात सध्या तीन प्रमुख धार्मिक संकल्पना प्रचलित आहेत,

१) एका संकल्पनेनुसार हे जग बंदी शाळा आहे. मनुष्याचे शरीर पिजंरा आहे. त्याच्या इच्छा-आकांक्षा म्हणजेच त्या पिजऱ्याचे गज आहेत. एखाद्या व्यक्तीला या तुरुंगातून मुक्ती तुरूंगाच्या भिती तोडल्यानंतरच मिळते. याचप्रमाणे व्यक्तीचा आत्मा मुक्त अथवा स्वतंत्र त्याच वेळी होईल जेव्हा ती व्यक्ती आपल्या हाताने शरीररूपी तुरूंगाचे गज तोडेल. याचाच दुसरा अर्थ असा आहे की त्या व्यक्तीने या जगाचा सन्यास घ्यावा आणि देवाशी तादाम्य पावण्यासाठी एकांतवास पत्कारावा. त्यांने स्वतःच्या इच्छा-आकांक्षांना मारून टाकावे आणि अशा प्रकारे ईश्वर आणि स्वतःच्या दरम्यानचा पडदा फाडून ईशसान्निध्य प्राप्त करून घ्यावे. या परिस्थितीत व्यक्तीला विद्यमान जगाचा त्याग करावाच लागतो.

धर्माची ही संकल्पना आणि उपासनापध्दत म्हणजेच संन्यासी जीवनपध्दत, तपस्वी अथवा सर्वसंग परित्यागी जीवनपध्दती होय. याचे दुसरे नाव ‘योग’ आहे (योगिक जीवनपध्दत).

२) दुसऱ्या धार्मिक संकल्पनेत इंद्रियदमन अथवा सर्वसंग परित्याग नाही. या पध्दतीत ईश्वराची उपासना असते आणि मानवी इच्छा-आकांक्षाचे मर्यादित स्वरूपात पालन होते आणि क्षणिक सुखांचा उपभोग घेता येतो. व्यक्तिगतरित्या धर्माचरण करण्यासाठी विशिष्ट आदेश पाळले जातात. व्यक्तिगत जीवनापलीकडे तो सार्वजनिक जीवनात स्वतंत्र असतो. या संकल्पनेनुसार धर्म आणि उपासनापध्दत ही व्यक्तिगत बाब आहे आणि समाजाशी त्यांचा अजिबात संबंध नाही. धर्म फक्त व्यक्ती आणि ईश्वर यांच्यातील संबंध आहे. मनुष्याच्या सामाजिक जीवनात धर्माची ढवळाढवळ होऊच शकत नाही. मनुष्याच्या क्षणिक जीवनात तो जे इच्छिल ते करू शकतो. जी पध्दत त्याला आवडते तिचा स्वीकार तो करील. धर्म आणि ईश्वर त्यामध्ये हस्तक्षेप करणार नाहीत.

३) तिसऱ्या संकल्पनेत इंद्रियदमन आणि सर्वसंग परित्याग यांना चुकीचे ठरविले आहे. यात उपासना ही व्यक्तिगत बाब आहे, या मताला खोडून काढले आहे. तसेच धर्म ही व्यक्तीगत बाब आहे यालासुध्दा चुकीचे ठरविण्यात आले आहे. या संकल्पनेनुसार सत्य हे वेगळे आहे. प्रार्थनेच्या स्थळी, बाजारात, कार्यालयात, शेतात, दुकानात, घरात, घराबाहेर कुठेही तसेच राजकारणात, अर्थकारण, समाजकारण सर्व ठिकाणी तो धार्मिक कृत्य पार पाडत असतो आणि ईश्वर उपासना करीत असतो. तो जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत धर्म व उपासनापध्दतीला टाळू शकत नाही. तसेच त्याच्या मनाप्रमाणे वागू शकत नाही. त्याला जी काही योग्यता आणि शक्ती दिली गेली आहे, ती उपासनेसाठीच दिली आहे. या योग्यता आणि शक्तींचे दमन या संकल्पनेत होत नाही. धर्मश्रध्दा आणि उपासना व्यक्तीला त्याच्या व्यक्तिगत आणि सार्वजनिक जीवनात दिव्य प्रकटनांच्या आधारे मार्गदर्शन करतात. ती व्यक्ती जर अल्लाहची उपासना पवित्र स्थळी करीत आहे तर ती बाहेरच्या जगातसुध्दा उपासनापध्दतीला कार्यान्वित करणार. अल्लाहने जे आदेश दिले त्याला पाळणार आणि ज्यापासून रोखले त्यापासून ती व्यक्ती स्वतः ला रोखणारच. त्याचे या जगातील जीवन दिव्य प्रकटनाद्वारे नियंत्रित होते.

इस्लाम: परिपूर्ण जीवनव्यवस्था

जर आपण एकदा मान्य केले की आता रात्र आहे आणि दुसऱ्या क्षणी म्हटले की आता दिवस आहे तर असे म्हणणे निरर्थक आहे. इस्लाम वैराग्याला मान्यता देत नाही आणि तो फक्त वैयक्तिक जीवनाचे प्रश्न हाताळत नाही. असे म्हटल्यावर इस्लामची वैशिष्ट्ये आणि तत्त्वे आपोआप सिध्द होतात. म्हणजे असा कोणताही प्रश्न नाही जो इस्लामच्या कक्षेबाहेरचा असावा. हा तो धर्म आहे जो मनुष्याच्या पूर्ण आयुष्याला व्यापून आहे. इस्लाम ही ती नियमावली आहे, ज्यातून मानवी जीवनाचा कोणताच भाग सुटत नाही. धार्मिक, बौध्दिक, नैतिक, व्यावहारिक असा कोणताही प्रश्न इस्लामच्या कक्षेबाहेरचा नाही. हवा जशी सर्व पृथ्वीला व्यापून आहे त्याचप्रमाणे इस्लाम संपूर्ण मानवी जीवन व्यापून आहे. आपण त्याचे महत्त्वाचे घटक पाहू या.

१) इस्लाम धर्माचा प्रत्येक प्रभाग त्या व्यवस्थेच्या केंद्रस्थानी जोडलेला असतो. सर्व एकरुप असतात. हे केंद्रस्थळ म्हणजे ‘श्रध्देची कलमे’ होत, ज्यांचा आपण प्रकरण दोन मध्ये विचार केला आहे. त्यात म्हटले आहे की उपासना फक्त अल्लाहचीच केली जावी. अल्लाहच खरा मालक, खरा शासक, खरा पालक आहे. अल्लाह सार्वभौम आहे. हे इस्लामचे मौलिक तत्त्व आहे, जो इस्लामी व्यवस्थेचा मूलाधार आहे. या व्यवस्थेच्या विभागास समजण्यासाठी त्याची तपशीलवार माहिती घेणे आवश्यक आहे.

२) या व्यवस्थेला आपल्यावर लागू करणे हे मुस्लिम (आज्ञाधारक) समाजासाठी अनुषंगिक आहे. ज्या समाजमनात अल्लाहवर प्रगाढ विश्वास आहे आणि त्याच्या विशेष गुणांवर भरोसा आहे; तसेच तो समाज गांभीर्यपूर्वक प्रेषित्व आणि परलोकत्व यावर विश्वास ठेवून आहे; असा समाज इस्लामचा आज्ञाधारक आणि अनुयायी समाज आहे. या व्यवस्थेचे व्यवस्थित परीक्षण करण्यासाठी त्याचा अभ्यास इस्लामी समाज व्यवस्थेबरोबर होणे आवश्यक आहे. जसे तलवारीच्या धारेची पारख एक हुशार तरबेज तलवारबाजच करू शकेल त्याचप्रमाणे इस्लामी व्यवस्थेचे खरे परीक्षण इस्लामी समाज पूर्णतः अस्तित्वात आल्यानेच होणार आहे. या इस्लामी व्यवस्थेचे वेगवेगळे भाग एकमेकात गुंतलेले आहेत जसे मशीनचे वेगवेगळे भाग दिसायला वेगवेगळे दिसतात परंतु त्यांचे कार्य एक आहे.